(Чаҳор ғазали Ҷомӣ дар овозхонии Зафар Нозим)
Ашъори Ҷомӣ на танҳо аз лиҳози мавзӯъ, мазмун, ғоя, сувари хаёл, балки аз лиҳози оҳангнокӣ ва бархӯрдорӣ аз мусиқӣ низ ҷолиби диққат мебошанд. Ҷомӣ на фақат адиб, балки олиму адабиётшиносу донандаи қофияву арӯзу мусиқӣ низ ҳаст. Воқеан, «Рисолаи арӯз», «Рисолаи қофия», «Рисолаи мусиқӣ»-и шоир то ба имрӯз арзиши илмиву назарию амалии худро аз даст надодаанд. Зиёда аз ин, ғазалиёти шоир (дар баробари бадеияти воло, забони сода ва равшанию равонии баён) саршор аз шӯру ваҷду мусиқӣ ва мазмуну муҳтавои ошиқонаву орифонаву риндона мебошанд. Бесабаб нест, ки шоир аз ғазалҳояш ифтихор мекунад ва онро «фанни беҳтарин» медонад ва мегӯяд:
Аз фунуни шеър фанни беҳтарин омад ғазал,
Чу накӯрӯён, ки дар сурат беҳанд аз ҷинну инс.
Мусаллам аст, ки Ҷомӣ охирин шоири бузурги сабки ироқист, сабке, ки бо мусиқии худ аз соири сабкҳои шеъри форсии тоҷикӣ (хуросонӣ, ҳиндӣ, бозгашт ва шеъри нав) фарқ мекунад ва бартарӣ дорад. Аз ин хотир, овозхонон бештар ашъори шоирони ин сабкро ба оҳанг даровардаву овозхонӣ мекунанд, зеро сабкҳои дигар (ба ҷуз аз равияи бозгашт) камтар аз мусиқӣ бархӯрдоранд. Масалан, сабки ҳиндӣ сирф сабки мазмунгаро аст. Аз ин назар, оҳангсозону овозхонон ба ғазалҳои шоирони ин сабк, ки асосан аз лиҳози мазмун ҷалби таваҷҷуҳ мекунанд, камтар рӯ меоранд, аммо ба ғазалиёти шоирони сабки ироқӣ, аз ҷумла Ҷомӣ, ки дар авҷи он қарор дорад, бештар рӯ оварда, оҳанг мебанданд.
Бояд гуфт, ки ғазалиёти Ҷомӣ танҳо дар асри гузашта дастраси мардум қарор гирифт, ба барномаҳои мактабҳои миёнаву олӣ ворид гардид ва овозхонону оҳангсозон ғазалҳои ӯро ба барномаҳои хеш ҷой доданд. То ин дам мардум фақат ба «Шарҳи мулло»-и Ҷомӣ, ки дар мадраса мехонданд, ошноӣ доштанду бас. Дар асри гузашта куллиёти шоир (дар ҳашт ҷилд) чоп гардид ва имкони ошноии густурдаро ба осори ин шоири бузург ва ҷаҳонӣ барои хонандагон фароҳам сохт. Маҳз аз ҳамин давра оҳангсозон оҳангҳои зиёде ба ғазалиёти ӯ бастанд, ки боиси шуҳрати зиёди шоир байни омма гардид.
Бисёре аз сарояндагони номӣ, мисли Одина Ҳошим, Нигина Рауфова, Тоҷиддин Муҳиддинов ва дигарон ба ғазалҳои пуршӯру пурмаънии ӯ оҳанг баста, сароиданд. Масалан, устод Одина Ҳошим ба ду ғазали шоир:
Эй маҳи хиргаҳнишин аз рух барафкан пардаро,
Шод кун, охир, гаҳе дилҳои ғампарвардаро.
***
Рафтам ба боғу сарви хиромони ман набуд,
В-он навшукуфта ғунчаи хандони ман набуд.
Нигина Рауфова як ғазал:
Дил, к-он миёни нозук бо худ хаёл баста,
Пеши ту мурғи ҷонро з-он ришта бол баста.
Тоҷиддин Муҳиддин як ғазал:
Халқе чун гул шукуфтаву хандон ба тарфи боғ,
Мову диле зи ҳаҷри ту чун лола доғ-доғ.
оҳанг баставу овозхонӣ кардаанд.
Устод Зафар Нозим бошад, ба чор ғазали ӯ оҳанг баставу онҳоро хеле форам иҷро кардааст. Аз ин хотир, месазад, ки дар бораи ин ғазалҳои Ҷомӣ чанд сухан гуфт. Аввалан, Зафар Нозим ба шеъри шоирони пешин, ба вижа шоирони давраи классикии адабиётамон- Саъдӣ, Ҳофиз ва дигарон алоқаи хос дошт ва ашъорашонро хеле зиёд меписандид ва оҳангсозию овозхонӣ мекард. Сониян, вай на танҳо ба мазмуну муҳтаво, балки оҳангнокии шеър низ таваҷҷуҳи зиёд зоҳир менамуд. Ғазалҳое, ки вай аз Ҷомӣ баргузидааст, аз ҳамин сифоти азалии шеър, ба вижа ғазал, бархурдоранд ва дар онҳо асосан ишқи поки инсонӣ тараннум мешаванд ва басо пурсӯзу гудозанд. Масалан, дар ғазали нахуст сухан аз висоли маъшуқа дар миён аст, маъшуқае, ки саркаш аст, ҷамоли хешро пинҳон мекунад, муҷиби хун хӯрдану ашкрезии ошиқ мешавад, аммо ошиқ, ки хеле собиру содиқу дар аҳди худ устувор аст, ҷабру ҷафоҳои маъшуқаро ҳароина таҳаммул менамояд… Устод Зафар ҳамин гуна ҳолати қаҳрамони лирикиро, ки дар ҳаҷри ёру орзуи дидори ӯ месӯзаду мегудозад, ба ҳисоб гирифта, онро дар оҳанге дилпазир ба шунавандагон мерасонад:
Хуш он, ки висоли ту муяссар шуда бошад,
Чашмам ба ҷамоли ту мунаввар шуда бошад.
Резам зи мижа ашк дамодам, ки бишӯяд,
Гар ғайри ту дар дида мусаввар шуда бошад.
Бо ҳеҷ баробар накунам, он ки сари ман,
Дар кӯйи ту бо хок баробар шуда бошад.
З-ин беш макун саркашӣ, эй моҳ, бияндеш,
З-он лаҳза, ки оҳам ба фалак бар шуда бошад.
Ҳаргиз ба вафо бо дигаре аҳд набандам,
Гар худ зи ҷафо аҳди ту дигар шуда бошад.
Ҷомӣ, макун андеша, ки тағйир наёбад,
Дар ҳукми азал ҳар чӣ муқаддар шуда бошад.
Аммо ғазали дувум, ки дар он ҳусну малоҳат ва соири сифатҳои волои маъшуқа тараннум шудааст, бо оҳанге шӯху тез ва гирову мутаҳаррик мутаранним мешавад, ки ҳини шунидани он дар дили сомеъ на танҳо шавқу шӯри гӯш кардан ва эҳсосу ҳаяҷони шадид падид меояд, балки ӯро дар баробари сароянда ба замзамаю рақсу ҳаракат низ вомедорад. Аз ин рӯ, зери оҳанги ин ғазал, ки хусусияти базмию ҳамосиву пӯёӣ дорад, метавон ба роҳат даст зад, пой кӯфт, дасти нигорро гирифт ва ба рақс пардохт:
Дил бурд зи манн ишвагаре, фитнанамое,
Зарринкамаре, каҷкулаҳе тангқабое.
Дар ҳусну малоҳат чӣ паричеҳра нигоҳе,
Дар саркашиву ноз чӣ шӯхе, чӣ балое!
Ман кай ба висолаш расам, ин баски ба роҳаш
Рӯзе, ки шавам хок, бибӯсам кафи пое.
Рӯзе, ки шавам хоку барад бод ба ҳар сӯ,
Ёбанд ба ҳар зарраи ман бӯйи вафое.
Ту хандазанон мегузарӣ бехабар аз ман,
Ман гирякунон мекунам аз дур дуое.
Ғазали сеюм, ки устод Зафар Нозим аз Ҷомӣ барои овозхонӣ интихоб кардааст, яке аз беҳтарин ғазалҳои ошиқонаву манзаравии шоир буда, он бо сувари хаёл (ташбеҳ,истиора,кинояву маҷоз), ки аз аносири муҳими шеърианд, тазйин ёфтааст. Дарвоқеъ, коргирӣ ва санъати ташхис, яъне ҷон бахшидан ба наргису лола, тасвири маҷлиси шаробу ишқу ошиқӣ ва маю майгусорӣ дар ин ғазал, агар инсонро,аз як сӯ, ба тамошои табиати гулпӯш барад ва дар дилаш шӯру шавқ эҷод намояд, аз сӯйи дигар, ӯро ба пӯёиву ҳаракату амал ва баҳрабардорӣ аз неъматҳои он фаро мехонад:
Соқӣ, биё, ки дорад, акнун ба каф пиёла,
Бар тарфи боғ наргис, бар рӯйи дашт лола.
Аз ҷоми лола майгун гаштааст ғунчаро лаб,
Ё худ ба захми дандон дар хун гирифт жола.
Ҳар дам зи дафтари гул хонад ба боғ булбул,
Ҳарфе, ки шарҳ додан натвон ба сад рисола.
Бо духтари раз аз сар бастем тоза аҳде,
Маҳсули ақлу дониш кардем дар қабола.
Маҳ мекунад таназзул баъд аз чаҳордаҳ, лек
Ҳар лаҳза дар тараққист он моҳи ҳаждаҳсола.
Олист қасри ишрат он шоҳи ошиқонро,
Ҷомӣ, баландтар кун оҳанги оҳу нола.
Ғазали чоруми Мавлоно Ҷомӣ, ки устод Зафар сароидааст, аз ҳафт байт иборат буда, бо ҳамроҳии оркестри асбобҳои халқӣ садо медиҳад. Ногуфта намонад, ки сароянда аввал онро худаш танҳо (бо як овоз), аммо баъдан бо таҳриру такмил мехонад. Ин бозсозӣ ба шеъру оҳанг шукӯҳу ҷалоли тоза ворид менамояд ва беш аз пеш мавриди писанди шунавандагон қарор мегирад. Хусусан, ҳамовозии бонувон ва лаҳни латифу сароиши маҳини онон бар латофати оҳангу таъсири шеър меафзояд ва шеъру оҳангро ба сурати модерн (нав) ҷилвагар месозад:
Ҳар ҷо, ки кунам хона, ҳамхона туро ёбам,
Ҳаргиз наравам ҷое, к-он ҷо на туро ёбам.
Гар хоб кунам шабҳо в-ар хона равам танҳо,
Дар хоб туро бинам, дар хона туро ёбам.
Дар базми қадаҳнӯшон, дар чашми вафокӯшон
Маъшуқа туро донам, ҷонона туро ёбам…
Дар анҷом бояд гуфт, ки Мавлоно Ҷомӣ дар ғазалҳояш ҳамеша лафзу маъниро риоят кардааст, ба хушоҳангии онҳо диққат медодааст ва кӯшидааст, ки аз вожагони хуштарошу мусиқихез кор бигирад. Аз ин рӯ, ғазалҳояш дилошӯбанд ва бар дил менишинанд. Дигар, ин ки Ҷомӣ табъан марди ҳунаршиносу мусиқидон будааст. Мо дар осораш ба вожагони най, дутор, танбӯр, чанг, рубоб, ғижак, само ва ғайра фаровон рӯ ба рӯ мешавем. Воқеан дар рӯзгоре, ки шоир зиндагию эҷод мекард, дасти таассубу хурофот хеле дароз буд ва шунидани мусиқиро бидъат мешумориданд, аммо Ҷомӣ аз ин қайду бандҳо озод буда, ба аҳли мусиқию овозхонӣ назари хуб ва хушбинона доштааст ва ба ҳунарашон арҷ мениҳодааст. Чунончӣ, худ мегӯяд:
Сурудаш завқи дигар дод Ҷомӣ,
Чу мутриб чанг дар девони ман зад.
Ҷамолиддин САИДЗОДА, номзади илмҳои филология
