Муҳовара бо ходими намоёни давлатӣ, вакили Шӯрои Олӣ ва муовини Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (солҳои 1992-1995) Қозидавлат Қоимдодов дар арафаи таҷлили 30 — юмин солгарди Истиқлолияти давлатӣ
- Шумо аз зумраи он афроде ҳастед, ки дар қабули Эъломияи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок доштед. Он лаҳзаҳои фараҳбахшро ба хотир оварда, мегуфтед, ки рӯҳияи вакилони Шӯрои Олӣ дар айёми пурмасъулият чӣ гуна буд?
- Ман ҳамчун вакили Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум бештар ба амалия такя мекунам. Мутаассифона, фосилаи 30 сол аз он санаи таърихӣ торафт васеъ гардида, хотираҳоро ториктар менамояд. Ҳамчунин, ҳоло шумораи вакилони Шӯрои Олӣ, аз ҷумла, иштирокчиёни Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ, ки тифли яксолаи истиқлолро ба оғӯш гирифта, аз хатару нобудшавӣ эмин нигоҳ доштанд, хеле кам мондаанд.
Таҳлилҳо гувоҳӣ медиҳанд, ки вакилони Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1991 аз нигоҳи доштани дониши сиёсӣ, касбӣ, ҷасорат ва робита бо омма шохаи муташаккили қавӣ шинохта шудаанд. Ҳамин баррасӣ ва тасдиқи Эъломияи Истиқлолияти давлатӣ ва, қабл аз ин, қабул намудани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз ҷасорати сиёсии парламент дарак медод. Воқеан, ҳангоми қабули Эъломияи Истиқлолияти давлатӣ ягон вакил бетараф ва муқобил набуд. Пӯшида нест, ки соли 1991 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба роҳбарияти сиёсии онвақтаи кишвар, ки ҳифзи соҳибистиқлолӣ бар дӯши онҳо буд, байни мардум мақом ва обрӯи бештар дошт. Ман аз саҳми ягон роҳбари масъули он солҳо сарфи назар намекунам, вале таъкид мекунам, ки баҳри ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ва ҳифзу тақвияти он саҳми Шӯрои Олӣ басо бузург аст.
- Солҳои аввали соҳибистиқлолӣ идоракунии мамлакат ба зиммаи Шӯрои Олӣ гузашт. Чаро институти президентӣ рисолат иҷро карда натавонист?
- Дар оғози даргириҳои солҳои навадуми асри гузашта рӯз то рӯз ҳукумат фалаҷ гардида, билохира, зери фишори неруҳои мухолифин ба истеъфо рафт. Мақомоти қудратӣ бетарафӣ эълон намуда, дар асл зери таъсири қувваҳои сиёсӣ ва аҳзоби алоҳида монданд. Ҳамин тавр, институти президентӣ низ сарриштаи корро аз даст дода, бори сиёсӣ, ташкили кор ва идоракунии кишвар бар дӯши Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон афтод. Мутаассифона, Ҳукумати муросои миллӣ, ки доираи васеи неруҳои сиёсиро фаро гирифт, фосила миёни мардум ва ҳукуматро бештар намуд. Нисбат ба парлумон фишору таъқиб зиёд гардид. Террори вакилон ҳатто дар ҳавлии бинои Шӯрои Олӣ тарҳрезӣ шуда, гаравгонгирӣ, таҳдид ва суиқасд ба ҷони онҳо ба фаъолияти парлумон монеа гардиданд.
Ҳоло бояд ба таври воқеӣ, ошкоро ба саволҳои чаро пас аз як соли соҳибистиқлолӣ даргириҳо оғоз шуданд ва чаро Тоҷикистон дар муҳосираи иқтисодӣ монд ва кӣ хатари нобудшавии давлати тоҷиконро пешгирӣ намуд, ҷавоб пайдо намуда, сабабҳои онро муайян намоем.
- Заминаи даргириҳо дар чӣ буд?
- Инкишофи номутаносиби минтақаҳо, бунбаст ва тақсими нобаробари захираҳои умумииттифоқ, халалдор гардидани тавозуни интихоб ва хоста гирифтани кадрҳо, ба вуҷуд омадани неруҳои ҷудоиандоз заминаи даргириҳо маҳсуб меёбанд. Зеро дар баробари пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ, ин қувва ба ядрои сиёсии мутамарказ табдил ёфт. Дар ибтидо ин ҷунбиш ватандӯстона ва беғараз буд. Аммо неруҳои мансабталош, қувваҳои беруна ташаббусро ба даст гирифта, нақшаи манфиати геополитикиро тарҳрезӣ карданд. Амалан, дар ягон кишвари дунё роҳбарони мазҳабӣ бо неруҳои демократӣ омезиш наёфта буданд. Дар Тоҷикистон ташаккул ёфтани неруи сиёсӣ аз ҳисоби рӯҳониён ва демократҳо ҷаҳони Ғарбро ба ҳайрат гузошт.
Вазъи баҳори соли 1992 аз назорат берун шуд. Тақсими ду майдони гирдиҳамоӣ барои ба қисмҳо ҷудо шудани Тоҷикистон мусоидат намуд. Шаҳри Душанбе ба ситоди ҷангиён, сарони маҳаллаҳо, гурӯҳҳои ифротӣ ва ҳатто зархаридони хориҷӣ табдил ёфт. Дар чунин шароит ҳатто имкони ташкил ва гузаронидани иҷлосияҳои Шӯрои Олиро надоштем. Аз ин рӯ, қарори баргузории Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олӣ даъвати дувоздаҳум дар шаҳри Хуҷанд қабул шуд.
- Алҳол коршиносон Иҷлосияи таърихии XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистонро сароғози таърихи навини давлатдории мустақили тоҷикон дар охири асри ХХ меҳисобанд. Хотираҳои шумо аз он чӣ гуна аст?
- Бояд ошкоро бигӯем, ки пеш аз баргузории иҷлосия дар хориҷи кишвар баҳсҳо дар бораи тақсими Тоҷикистон идома доштанд. Хушбахтона, таърих пас аз ҳазор сол боз ба миллати тоҷик имкони эҳёро дод. Ва аксарияти намояндагон вакили Шӯрои Олӣ, раиси Кумитаи иҷроияи собиқ вилояти Кӯлоб Эмомалӣ Раҳмонро Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб намудем, чунки ӯ дар ҳар як иҷлосия дар баррасии масъалаҳо фаъолона ва далерона ширкат меварзид. Бахусус, аз вазъи тоқатфарсои иҷтимоии собиқ вилояти Кӯлоб, муҳосираи иқтисодии он, фишор ва ҳамлаи силоҳбадастон ошкоро ва бе тарс ҳарф мезад.
Ёд дорам, ки моҳи майи соли 1992 бо он кас бори аввал дар ҳайати гурӯҳи вакилон барои иштирок дар таъсиси Ассамблеяи парлумонӣ ба шаҳри Бишкек сафар кардем. Дар урфият мегӯянд, ки мардро дар сафар мешиносанд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун вакили мардумӣ тавонист масъалаи як тайёра бори ёрии башардӯстонаро бо онвақта Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Аскар Акаев ҳал карда, ба минтақаи Кӯлоб, ки дар вазъияти вазнин қарор дошт, интиқол диҳад. Хотираи зиёдро метавонам баён кунам, ки аз ватандӯстӣ, шуҷоат, дилсӯзиву меҳрубонӣ ва қобилияти худододи ташкилотчигии Пешвои миллат гувоҳӣ медиҳанд. Маҳз чунин фарди сарсупурдаи Ватан ва қавииродаю далер қудрати идора кардани ҷумҳуриро дошт. Ман ки ба ҳайси муовини Раиси Шӯрои Олӣ кор мекардам, тасдиқ менамоям, ки ислоҳот ва инқилоби пешравӣ дар парлумон маҳз аз соатҳои нахустини интихоби Эмомалӣ Раҳмон шурӯъ гардид.
Ҳоло бояд такрор ба такрор се хизмати калидию пурарзиши Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум — интихоби дурусти Раиси Шӯрои Олӣ, ҳамчунин, Роҳбари давлат, муайян кардани мавқеи сиёсӣ ва тағйир додани сохти идоракунии давлатро, ки барномаи тақдирсози сулҳи умум, зиндагии осоишта ва раҳоӣ аз буҳрони иқтисодӣ ва сиёсиро матраҳ намуд, зикр намоем. Дар он давраи ҳассос вакилони Шӯрои Олӣ ба иштибоҳ poҳ надоданд. Зеро аз иштибоҳ то вартаи ҳалокат як қадам монда буд. Ман даҳ сол қабл, ҳангоми баромад дар тантанаи 20 — солагии Иҷлосияи таърихӣ, ба вакилони Шӯрои Олӣ гуфтам: «Депутатҳои муҳтарам, карори якуме, ки мо қабул кардем, интихоби Раиси Шӯрои Олӣ буд. Ман имрӯз баъди 20 сол мегӯям, ки мо — депутатҳо барои интихоби Раиси Шӯрои Олӣ хато накардем». Ин гуфтаҳоро ҳама бо кафкӯбиҳо истиқбол гирифтанд.
Алҳол, бидуни баҳс, бешак, дар таърихи таҳаввулоти Осиёи Марказӣ таҷрибаи Эмомалӣ Раҳмон таъсиргузор аст. Ин модели мутамарказкунии ҳокимият, қатъи ҷанги шаҳрвандӣ, аз даргириҳо ба рушди устувор гузаштан барои кишварҳои собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ сабақ гардид. Ба ин хотир ҳам, агар Иҷлосияи XVI — ро тақдирсоз гӯем, пас меъмори давлати нави тоҷикон Эмомалӣ Раҳмон аст.
- Нахустин иқдомҳои Сарвари давлат кадом масъалаҳоро дар бар гирифт?
- Раиси Шӯрои Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, пеш аз ҳама, таҳияи барномаи бозгашти гурезагонро ба миён гузоштанд. Қобили зикр аст, ки чунин сиёсати Пешвои миллат нисбат ба муҳоҷирон ва мухолифин алҳол дар ҷомеа собиқаи нотакрор мебошад. Зеро на ҳар давлат ва на ҳар роҳбар рақибонашро, ки бо яроқ меҷангиданд, дар паҳлу ба ҳамкорӣ ҷалб карда метавонад.
Дар яке аз ҷаласаҳои корӣ Сарвари давлат таъкид намуданд, ки тӯли се сол бо Конститутсияи куҳна давлатро идора кардем. Бояд Конститутсияи нав, санадеро, ки шаҳодатнома ва сипари Истиқлолияти давлатӣ бошад, қабул намоем. Сарвари давлат таъкид карданд, ки Конститутсияи муқаррарӣ лозим нест, ки ҳар сол таҳриру такмил диҳем. Дар он бояд таҷрибаи пешқадами ҷаҳонӣ истифода бурда шавад. Ва Конститутсия моли комиссияи парлумон ва ҳуқуқшиноси алоҳида нахоҳад буд. Мардум бояд муаллифи он бошад. Аз ин рӯ, дар аввал баррасии умумимиллии он оғоз шуд. Дар зарфи ду моҳ 11567 пешниҳод ва чанд Конститутсияи алтернативӣ ворид шуд. Қариб ҳама пешниҳоду дархост дар Конститутсияи нав инъикос ёфт ва ниҳоят, он дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Дар муддати кӯтоҳ Ассамблеяи байнипарлумонии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистонро беҳтарин санад арзёбӣ кард. Ассамблеяи парлумонии Шӯрои Аврупо (ПАСЕ) бошад, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро комилан мутобиқ ба шароити сиёсӣ ва иҷтимоии кишвар унвон намуд.
Таҷрибаи дар вазъи фавқулода якҷо намудани шохаи қонунгузор ва иҷроия дар давраи гузариш барои ислоҳот роҳи васеъ кушод. Ҳамчунин, собиқаи дусолаи Роҳбари давлат будан барои идоракунии институти президентӣ имконияти воқеиро таъмин намуд.
Бояд зикр намуд, ки Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон бештари фаъолиятро дар фазои даргириҳо ва набарди шадид бо душманони миллат сипарӣ намуд. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар нахустин муроҷиат неруҳои сиёсиро ба ҳамкорӣ, ҳамгироӣ, оштии миллӣ даъват кард ва сулҳу оромӣ дар мадди аввал гузошта шуд. Новобаста ба ин, душманони миллат чанд бор ба ҷони Сарвари давлат ноҷавонмардона сӯиқасд намуданд. Ҳамаи ин заррае ният, ормон ва қавииродагии Сарвари давлатро коҳиш надод. Хизмати бузурги дигари Сарвари давлат ва вакилони даъвати дувоздаҳум қадам гузоштан ба оштии миллӣ буд. Зимни ҷаласа оид ба фарогирӣ ва ҷалби мухолифон ба сохтори давлат, дар доираи барномаи «Оштии миллӣ» баҳсу талош авҷ гирифт. Иддае аз вакилон ҷалби мухолифин ва гузаштро рад мекарданд. Дар яке аз он баҳсҳо Сарвари давлат савол дод: «Биёед, ба овоз монем, кӣ муқобили сулҳ аст?». Толор хомӯш шуд. Касе ба муқобили сулҳ овоз надод. Аз ҳамон рӯз тарҳи лоиҳаи Комиссияи оштии миллӣ ба миён омад.
- Яъне, рӯ овардан ба сулҳу оштӣ роҳи рушду пешравиро боз намуд.
- Бале, Сарвари давлат ба қавлашон, ки овардани сулҳ буд, вафо намуданд. Ин ормони Пешвои миллат бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон амалӣ гардид.
Шӯрои Олӣ дар он айём бо заҳматҳои шабонарӯзии Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист дар муҳлати кӯтоҳ қонун ва кодексҳоеро кабул намояд, ки барои гузаронидани ислоҳот дар соҳаҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва судӣ зарурат доштанд.
Рушди иқтисоди Тоҷикистонро ҳанӯз соли 1993 институтҳои байналмилалии молиявӣ ва қарз зери суол ва номуайянӣ бурда буданд. Дар ҳақиқат, Тоҷикистон аз Иттиҳоди Шӯравӣ корхонаҳои фалаҷгардидаро ба мерос гирифт. Хазинаи давлат ҳам холӣ буд. Кас бовар намекард, ки дар панҷ соли баъди Истиқлолияти давлатӣ таҷдид ва ба кор андохтани корхонаҳои азим имконпазир шуд. Баъди тақсими 75 ҳазор гектар замини президентӣ рӯҳияи аҳолӣ ба моликияти хусусӣ тағйир ёфта, сатҳи некуаҳволии онҳо баланд гардид. Соли 1995 аллакай дар кишвар даҳҳо корхонаи саноатӣ, энергетикӣ ва ширкатҳои хусусӣ ба кор дароварда шуданд. Ин рушд таваҷҷуҳи институтҳои молиявӣ ва қарзро ба Тоҷикистон зиёд намуд. СММ ва ташкилотҳои бонуфузи ҷаҳон барои рушди бомаром дасти мадад дароз карданд.
Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ даъвати дувоздаҳум, дар баробари робита бо Шӯрои байнипарлумонии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Шӯрои парлумони Аврупо, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, ба имиҷи сиёсии кишвар ва таҳкими робитаҳои дипломатӣ, узвият дар ташкилотҳои байналмилалӣ, қабули конвенсияву меморандумҳо, санадҳои меъёрӣ — ҳуқуқии ҷаҳон кори азим анҷом дод. Дар давраи басо мушкил ва набардҳои геополитикӣ ва минтақавӣ Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз минбари Созмони Милали Муттаҳид Тоҷикистонро муаррифӣ кард.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ташкилотҳои байналмилалӣ ва институтҳои молиявии Агроаксияи Олмон, ЮСАИД, Бунёди Оғохон, Бонки таҷдиди Аврупо, Бонки рушди Осиё 280 лоиҳаро барои рушди иҷтимоӣ — иқтисодии кишвар амалӣ намуданд.
- Бо гузашти се даҳсола аз фаъолияти онвақтаи Шӯрои Олӣ чӣ сабақ бардоштан мумкин аст?
- Таърих устоди бузурги зиндагист. Дар тӯли сӣ сол дар арсаи пурнабарди таърих афтодану хестанро чун сабақи зиндагӣ ёд гирифтем. Дар ин хусус Пешвои миллат таъкид намудаанд: «Тақдири ҳар миллат бояд ба дасти худи ӯ навишта шавад, на ба дасти дигарон. Ба ёд овардани ҳодисаҳои он давра ҳамчунин, ба он хотир лозим аст, ки мо тавонем воқеияти таърихиро бо ҳама бурду бохт, бо паҳлуҳои мусбату манфӣ ва омилҳои объективию субъективии он арзёбӣ намуда, ба дасисабозии пасипардагии душманони миллати тоҷик фирефта нашавем».
Таҷрибаи кори Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз ҷумла, Иҷлосияи таърихии XVI, дар таҳкими давлатдорӣ ва таъмини сулҳи кишвар беҳамто ва ягона мебошад. Алҳол ин таҷриба дар кишварҳои дучори даргириҳо васеъ истифода мешавад, вале то ҳол онро пурра наомӯхтем ва хеле суст тарғиб менамоем. То ҳол дар мавриди марҳилаи ибтидои Истиқлолияти давлатӣ маълумоти мукаммал мавҷуд нест. Тарғиб ва муаррифии таърихи Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ дар хориҷи кишвар қариб вуҷуд надорад.
Ман бо гузашти 30 сол ба чунин хулоса омадам:
Якум, Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум шахсиятеро ба майдони сиёсат овард, ки ҳамчун сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Пешвои миллат дирӯз сулҳи саросарӣ, имрӯз оромию шукуфоӣ фароҳам оварда, барои беҳбудии фардои минтақа ва сайёра саъю талош дорад.
Дуюм, Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум таҳти сарварии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давраи гузариши таърихиро паси cap намуд.
Сеюм, Ислоҳоти сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиро, ки барои рушди давлати қавии ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва демократӣ мусоидат мекунад, анҷом дод.
Бо дарназардошти гуфтаҳои боло пешниҳод менамоям: Якум, чанд сол пеш кӯшиш кардем, ки барои саҳми Эмомалӣ Раҳмон дар сулҳу суботи Тоҷикистон, Осиёи Марказӣ ва таъмини ҳаёти осоишта ӯро ба Ҷоизаи Нобел пешниҳод намоем, вале то охир кӯшиш ба харҷ надодем. Алҳол барои ин иқдом заминаи воқеӣ фароҳам аст. Таърихи сисолаи аз ҷанг то шукуфоии бомаром ва эътирофи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси лидери Осиёи Марказӣ, яъне, гирифтани мукофот ва боз ҳам дар авзои кунунии минтақа ниёз ба сулҳ қадрдонии Пешвои миллатро дар мадди аввал мебарорад. Ҳарчанд ба ин қадрдонӣ Пешвои миллат ниёз надорад, вале барои таърихи навини тоҷик, садоқат ба сисолагии истиқлолият, ба поси хотири рӯҳи бузургон ин пешниҳод айни муддао хоҳад буд. Ман ҳамчун намояндаи вакилони Шӯрои Олӣ даъвати дувоздаҳум аз Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон эҳтиромона хоҳиш менамоям, ки дар мавриди пешниҳоди Сарвари давлат ба Ҷоизаи Нобел ҷидду ҷаҳд намояд. Зеро салоҳият ва имконияти парлумон зиёд мебошад.
Дуюм, барои омӯхтани таърихи муосир ва эҳтиром ба истиқлолият бояд «Энсиклопедияи Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ» тартиб диҳем. Таърихи муосирро дар «Википедия» ва хазинаи «Яндекс» низ бояд саҳеҳ ҷой дод.
Сеюм, Иҷлосияи тақдирсози XVI Шӯрои Олӣ асоси зербинои Истиқлолияти давлатӣ буда, он пораи таърихи муосири мост. Аз ин рӯ, Қасри Арбоб ба «Осорхонаи миллии Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ» табдил дода шавад.
Мусоҳибон
Самариддин АСОЗОДА,
Сайфиддин СУННАТӢ,
«Садои мардум»
