Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатии кишвар такони тоза бахшид. Дар пайи ҳидоятҳои созандаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, тадбирҳои андешидаи Ҳукумати мамлакат ва талошу такопӯи масъулону олимону забондонон забони тоҷикӣ аз нигоҳи ҳуқуқӣ, вожавӣ ва имло хеле такомул ёфт, яъне мақоми пойдори давлатӣ пайдо кард, истифодаи вожаҳои тозаи аслан тоҷикӣ равиши оммавӣ гирифт ва қоидаҳои имло нисбатан беҳтар шуданд. Бо як сухан, марҳилаи наву фарогири рушду такомули забони тоҷикӣ вусъат пайдо кард.
Дар баробари ин, хусусан, дар имлои забони тоҷикӣ, ҳанӯз камбудии зиёд ҷой доранд, ки ислоҳи онҳо ба нафъи ҷомеаи Тоҷикистон ва наслҳои минбаъда аст. Хуш аст, ки Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар пайи иҷрои дастури Сарвари давлат ба ислоҳи камбудиҳои ҷойдошта ва такмил додани қоидаҳои имло камар баста, аз аҳли ҷомеа манзур намудани пешниҳодҳои асосноки илмиро тақозо кардааст. Бо истифода аз ин маврид чанд пешниҳод дорам, ки тайи солҳои тӯлонии кор дар матбуот бо онҳо рӯ ба рӯ шудаам.
1. Иззати забонро нигоҳ дорем! Забони худро дӯст доштан қарзи фарзандии ҳар забондор аст ва касе, ки забони худро дӯст намедорад, модар, Ватани худро дӯст намедорад.
Эҳтиром ба миллат ва забон бояд сарчашмаи асосии муносибат ба он, аз ҷумла, имлосозӣ, бошад. Дар баробари ин, беэҳтиромӣ ба забонҳои дигар айни беэҳтиромии соҳибони онҳоро ба забони мо бармеангезад, яъне эҳтиром бояд дуҷониба бошад. Дар ҳамин ҳол, вожаи барои мо азизи «Тоҷикистон» дар забонҳои асосии байналмилалии ҷаҳон «Таҷикистан» ё «Таджикистан» садо медиҳад. Мо инро заррае беэҳтиромӣ ба забони худ намеҳисобем ва бовар дорем, ки талаботи грамматикии он забонҳо чунин аст. Дуруст, аммо чаро ҳангоми истифодаи калимаҳои забонҳои дигар талаботи грамматикии забони тоҷикиро риоя ва эҳтиром намекунем?
Дар забони тоҷикӣ, тибқи талаботи вижаи грамматикӣ, ҳарфи «и» дар охири калима (ба истиснои ду — се пайвандак) танҳо бояд бандаки изофӣ бошад, агар не, «ӣ» навишта шавад: туфлӣ, яслӣ, Пан Гӣ Мун, Хелсинкӣ, Сочӣ. Агар яке аз шартҳои имлосозӣ риояи меъёрҳои суфтаи классикӣ бошад, пас ҳамаи калимаҳои иқтибосӣ, номи шаҳру дарё ва одамонро, ки дар охир овози «и» доранд, бояд бо ҳарфи «ӣ» нависем. Дар ин бобат тағйир додани қоидаҳои «Имлои забони тоҷикӣ» — и соли 1998 (замони истиқлолият) ба нафъи имло нест. Ин нуктаи қоидаҳои имлои соли 1998 — ро беҳтарин, ба забони тоҷикӣ ва имлои классикӣ мувофиқ мешуморам.
2. Анкара. Тавре дар мавзӯи «Нишонаҳои асосии калимаҳои аслан тоҷикӣ» таълим дода мешавад, аксари вожаҳое, ки ҳарфи «қ» доранд, тоҷикӣ нестанд. Пас, чӣ зарурат аст, ки дар ин калимаҳо ҳарфи «к» — ро бо «қ» иваз карда, ба ҷои Кония Қуния, ба ҷои Анкара Анқара, ба ҷои Кувайт Қувайт, ба ҷои Шарифов Шарипов нависем?
3. Ҳарфи калон барои калонгарӣ нест! Яке аз паҳлуҳои душвори имло ҷои навишти ҳарфҳои калону майда мебошад, ки дарҳам — барҳамиҳои зиёд ба вуҷуд овардааст. Дар «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» — и соли 2011 (минбаъд «Қоидаҳо») омадааст, ки «номи мақомоти олии давлатӣ, мансабҳои олӣ ва рамзҳои давлатӣ» бо ҳарфи калон навишта мешаванд. Медонем, ки номи мансабҳои Президент, Раиси Маҷлиси миллӣ ва Раиси Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олӣ ва Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ҳарфи калон навишта мешавад. Аммо дар «Қоидаҳо» дар бораи мансабҳои дигари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (Сарфармондеҳи Қувваҳои Мусаллаҳи ҶТ, Раиси ҲХДТ, Раиси Ҳукумати ҶТ ва ғайра), ҳамчунин, президенту сарвазирҳо, раисони парламентҳои кишварҳои дигар, сардорону роҳбарони ҳизбу ҳаракатҳо, созмонҳои ҷамъиятии кишварию байналмилалӣ чизе навишта нашудааст. Ин ҳол маншаи гуногунфаҳмӣ гардидааст ва ҳоло донистан душвор аст, ки номи мансабу вазифаҳои ёвари Президент, роҳбари дастгоҳ, мушовирон (ғайр аз «ҳақиқии давлатии» ва «давлатии»), сардорони раёсатҳо бо кадом ҳарф навишта мешаванд. Агар номи мансаби Президенти ҶТ бо президентҳои кишварҳои дигар якҷо ояд, чӣ нависем, Президенти ҶТ ва президенти ФР ё ҳардуро бо ҳарфи калон?
Кор то ҷое расидааст, ки номи вазифаҳои раиси шаҳру ноҳия, вилоят ва ҳатто раиси ҷамоат, сардори сарраёсат, раёсат, шуъбаро бо ҳарфи калон менависанд. «Вазир» — ро бо ҳарфи майда менависанду «сафир» — ро бо ҳарфи калон. Чӣ фарқ дорад, ки сафири фавқулода ва мухтор бошад? Модоме мансаб аст, бояд бо ҳарфи хурд навишта шавад. Дар ин мавридҳо аксаран санадҳои ҳуқуқиро дастак мекунанд ва донистан намехоҳанд, ки онҳоро низ мувофиқи «Қоидаҳо» навиштан дуруст аст.
Дар таҳрири нав бояд ҳатман дар ин бора ишорае бошад. Ба андешаи ман, ба ғайр аз мансабҳои Президент, Раиси Дастгоҳи Президент, Раиси Маҷлиси миллӣ, Раиси Маҷлиси намояндагон, Сарвазир, Дабири кулли СММ ва якчанд вазифаи дигари олии дохилию байналмилалӣ (дар имло дақиқ ишора кардан даркор аст) номи тамоми мансабҳои дохилӣ, хориҷӣ ва байналмилалиро бо ҳарфи хурд навиштан ин нофаҳмиҳоро аз байн мебарад. Роҳҳои дигари ҳалли ин мушкилро бояд нафарони узви комиссияи таҳрири имло ёбанд.
4. Номи идораҳо. Дар банди «ғ» — и боби «21» — и «Қоидаҳо» омадааст: «Калимаи нахуст ва исми хоси дохили номи таркибии идора, мақомоти давлатӣ, муассаҳои таълимӣ, илмӣ ва фарҳангӣ» бо ҳарфи калон навишта мешаванд. Дар эзоҳи ҳамин банд навишта шудааст:
«Номи муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, таҳсилоти ибтидоии касбӣ ва миёнаи касбӣ, факултету кафедраҳо, шуъба ва бахшҳои муассисаҳои илмӣ, маъмурӣ ва монанди инҳо бо ҳарфи хурд навишта мешавад. Аммо маълум нест, ки «литсейи тиббии № 15», «коллеҷи техникии № 15», «раёсати маорифи шаҳри Душанбе», «раёсати ВКД дар вилояти Суғд», «маркази таҳлил ва омӯзиши ДМТ», «маркази таълими калонсолони…», «раёсати рустанипарварии Вазорати…», «сарраёсати…», «сафорати Тоҷикистон дар…», «сафорати Амрико дар…» ва ғайраҳоро бо кадом ҳарф нависем. Гоҳо ҳатто «мудир» — ро бо ҳарфи калон менависанд (аз Мудири…). Номи вазорату кумитаҳои давлатҳои дигарро чӣ? Як марз, маҳдудае муқаррар кардан даркор аст, ки дар куҷо навиштани ҳарфҳои калону хурдро ҳамагон равшан донанд.
Дар «Эзоҳ» — и банди «ғ» — и ҳамин боб баъди калимаи «Номи» ворид кардани калимаҳои «зерсохторҳои идораҳои давлатӣ, ҷамъиятӣ, байналмилалӣ» хеле бамавқеъ аст. Ҳамчунин месазад, ки якчанд мисол оварда шавад: дастгоҳи раиси шаҳри Бохтар, раёсати рустанипарварии Вазорати кишоварзӣ, хадамоти муҳоҷирати Вазорати меҳнат, раёсати ВКД дар вилояти Суғд»…
5. Ҷамоати? Дар ҳолати бо ҳарфи хурд навиштани калимаҳои «давлати», «вилояти», «шаҳри», «ноҳияи» бо ҳарфи калон навиштани калимаҳои «ҷамоати деҳоти…» нодуруст (мулоим карда гӯем) аст.
6. Муассисаи давлатии…, Ширкати… Ибораҳои муассисаҳои давлатии…», «боғи фарҳангию фароғатии» ё калимаи «ширкати…» ва монанди инҳо исмҳои кулланд ва ҳатман бояд бо ҳарфи хурд навишта шаванд: муассисаи давлатии «Боғи ҳайвоноти шаҳри Душанбе», ширкати «Бинокори Ҳисор», корхонаи воҳиди давлатии «Сабзкорӣ».
Бо ҳарфи калон навиштани калимаю ибораҳои «муассисаи давлатии», «корхонаи», «ширкати» ва исмҳои кулли монанди онҳо масхараомез аст ва маънои онро дорад, ки «шаҳри», «дарёи», «деҳаи» — ро бо ҳарфи калон менавишта бошем. Албатта, дар аввали ҷумла танҳо ҳарфи калон меояд, аммо набояд аз ин суиистифода карда, дар байни ҷумла ҳам онҳоро бо ҳарфи калон нависем. Мисол, Муассисаи давлатии «Роҳсозӣ» — и шаҳри Кӯлоб, дар муассисаи давлатии «Роҳсозӣ» — и шаҳри Кӯлоб.
Фақат бояд номи хоси муассиса, ширкат, корхона, боғ, китоб, филм… бо ҳарфи калон ва дар нохунак навишта шавад. Масалан, боғи фарҳангию фароғатии «Субҳи Норак», муассисаи давлатии «Гулкорӣ», ширкати чиноии «Пекин техник».
7. «Пурра», «Якка», «заррин», «суиқасд», «оғушта», … Дар забони тоҷикӣ пасванди «ра», «рин» ё «ка» нест. «Пурра» ва «якка» ба воситаи пасванди калимасози «а» аз «пур» ва «як», «заррин» аз «зар» ба воситаи пасванди «ин» сохта шудаанд. Пас, дар кадом асос «пурра», «заррин» («Заррина») ва «якка» — ро бо ташдид менависем? Агар талаффузро (!!!) асос гирем, овози «р» — ро дар байни ду садонок 10 — 100 бор ҳам ларзондан имконпазир аст. Пас, 40 «р» нависем? Хуб аст, ки ахиран «паранда» — ро бо як «р» менависем. Аз асп фаромадаему аз узангу не. «Парондан» аз решаи «пар» асту «паррон» — у «паррончак» ҳам. «Оғушта» аз «оғӯш» асту «суиқасд» бо ҳамроҳ шудани ду калима («сӯй» ва «қасд») сохта шудааст. Чаро онҳоро бо ду «р» ё бе зада нависем? Тарзи дурусти имлои ин калимаҳо бояд чунин бошад: пура, парондан, парончак, яка, зарин, сӯистифода, сӯиқасд, сӯиистеъмол, оғӯшта, рустанӣ.
8. Қонуни мазкур. Калимаҳои «қонуни…», «эъломияи…», «кодекси…» — ро фақат дар ҳолати пурра омадани номи қонун бо ҳарфи калон навиштан дуруст аст: иловаҳо ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи…». Ҳангоми нопурра омадани номи қонун (ва санадҳои ҳуқуқии дигар) онро бояд бо ҳарфи хурд нависем: «дар қонуни мазкур», «ин қонун», «дар ин кодекс» ва ғ..
9. Йотбарсарҳо. Яқинан, аз ду масъалаи душвортарини имло якумаш имлои йотбарсарҳост. Булъаҷабӣ аз калимаи «Ню — Йорк» (номи шаҳре, ки дар он қароргоҳи СММ ҷойгир аст) сар мезанад. Чаро Ню — Ёрк не, Нйу Йорк нею маҳз Ню — Йорк? Монанди он ки дар як по мӯзаи сиёҳ пӯшию дар пои дигар мӯзаи зард. Мусаллам аст, ки «ё» баробари «йо», «ю» баробари «йу», «я» баробари «йа» буда, дар талаффуз заррае (!) фарқ надоранд. Имтиҳон карда бинед: фарқ надоранд! Имлои ҳарфи (ҳарф гуфтан ҳам дуруст нест, зеро ин ҷо ду ҳарф аст) «е» (йе) боз ҳам душвортар аст. Дар калимаҳои иқтибосӣ ба ҷои «йе» «е» менависем (елим, Елена, Есенин, ем, евро, ефрейтор), вале агар ин ҳарф дар байн ё охири калима ояд, онро на «йе» балки «э» мехонем (дер, дере, себ, хеле, шер, Пеле). Магар хандаовар нест? Дар ҳамин ҳол дар баъзе калимаҳои ҷудогона имлои ҳақиқиро риоя мекунем: йогурт, йод, йога, Йорк.
Бе истифодаи йотбарсарҳо имло хеле комилтар, дурусттар ва содатар мешавад. Кайҳо вақти он расидааст, ки аз баҳри ин «ҳарфҳо» — и бегонаи ба забони тоҷикӣ носозгор гузарем. Ин ягон беэҳтиромӣ ба забони дигар не, тақозои забони тоҷикист!
10. Масъалаи дардноки у. Чӣ қадар аҳолӣ доштани Тоҷикистон ва дар байни чанд дарсади аҳолӣ истифода шудани овози «ӯ» ба ҳама маълум аст. Магар маҷбур кардани 6 — 7 миллион нафар (аксарияти аҳолии кишвар) барои талаффузи ин овоз аз рӯи адолат аст? Бигузор, ин ҳарф (на овоз) аз «Алифбои забони тоҷикӣ» гирифта шавад ва тамоми калимаҳоро бо як ҳарфи «у» нависем ва ҳангоми хондан ҳар кас, ки хоҳад «ӯ» талаффуз кунад, касе нахоҳад, «у». Овози «ӯ» не, балки ҳарфи «ӯ» аз имло бардошта шавад.
11. Баробарҳуқуқии ҳарфу калимаҳо. Вожаҳои «маориф» ва «фаъолият» дар байн овози «ъ» доранд, аммо дар яке ин овозро бо ҳарф ифода мекунему дар дигаре не. Калимаҳои иқтибосии «хос», «тиб», «хат», «маҳал», «сад», «фан», «дур», «зид», «сир», «кул», «муҳим» ва чанде дигар дар ҳарфи охир ташдид доранд, аммо вақте бандаки изофӣ мегиранд ё ягон пасванди бо садонок саршуда ба онҳо мечаспад, навишти яке бо ташдид мешаваду дигаре беташдид. «Тиб», «сад», «фан», «кул», «дур», «зид» — ро аксаран бо ташдид менависему «хат», «маҳал», «хос», «муҳим» — ро бе ташдид. Ҳатто дар як шумораи рӯзномаю маҷаллаҳо чандин бор гоҳ бо як ва гоҳ бо ду ҳарф навиштани ин калимаҳоро мебинем: хати барқ — хатти барқ, маҳали зист — маҳалли зист, хоси илм — хосси илм, кори муҳими имрӯза — кори муҳимми имрӯза, аҳамияти — аҳаммияти ва ғайра. Дар ин маврид бояд ҳатман ё ба ду тарзи навишт иҷозат дода шавад ё муқаррароти дигари дақиқ даркор аст.
12. Аз ҷумла, аз қабили, хусусан, яъне. Вақте дар рафти ҷумласозӣ барои боваринок, таъкид кардан ё шарҳи андеша «аз ҷумла», «яъне», «хусусан» менависем, бояд ҳатман пеш аз он ва дар охири калимаҳои ҷудокарда вергул гузорем, на баъди онҳо.
Хонандагони синфҳои 11, аз ҷумла Шаҳноза, Наргис, Зебо, Лола, Далер, Диловар, якҷо бо роҳбари синф Камол Шоҳ ва муаллима Дилбари Карим ба тамошои қалъа рафтанд. Баъди «аз ҷумла», «хусусан», «алалхусус», «яъне», «аз қабили» монанди вергул ҷумларо ноқис мекунад. Агар ҷумла бо «аз ҷумла» сар шавад, баъди он вергул мондан равост (ҳарчанд ин ҳам масъалаи баҳснок аст).
13. Санадҳои ҳуқуқӣ. Дар қонунҳо низ бояд қоидаҳои имло риоя шаванд. Ҳоло дар қонунҳо баъди адад бандаки изофӣ (ва ҳатто вергул) гузошта намешавад, ки хатои маҳз аст: дар моддаи 29 боби 4 Қонуни ҶТ «Дар бораи …». Дурусташ ин аст: дар моддаи 29 — и боби 4 — и Қонуни ҶТ «Дар бораи…».
14. Мувофиқати мубтадо бо хабар. Яке аз ғалатҳои машҳур дар матбуот риоя накардани мувофиқати мубтадо бо хабар аст: Бар асари сел 50 кас ба ҳалокат расид (на расиданд!) ва 60 кас захмӣ шуд (на шуданд!).
15. Аниқ нест, ки чӣ гуна нависем.
А. Хоҷагии деҳқонии ба номи Далер Шодӣ ё «Далер Шодӣ»? Ҷамоати деҳоти ба номи Сафар Амиршоев ё «Сафар Амиршоев».
Б. Номҳои ҷамоатҳо, хоҷагиҳо, барномаҳо, корхонаю созмон, ширкату иттиҳодияҳо: Ҷамоати деҳоти «Ғалаба» ё Ғалаба, «Бӯстон» ё Бӯстон, «Ғайрат» ё Ғайрат, «Сомонӣ» ё Сомонӣ, барномаи «Субҳ» ё «Барномаи субҳ» ва монанди онҳо. Дар таҳрири нави имло ин нуктаро низ аниқ кардан зарур аст.
16. Захираи луғавӣ. Модоме сарчашмаи асосии ғанисозии захираи луғавии забони адабӣ нутқи гуфтугӯии мардум аст, пас аз он бояд оқилона, нашармидаю натарсида истифода барем, мисли росто, ки аз гуфтор қабул шуда, «роҳ», «хусус», «бора» — ро ифода мекунад (дар асл маънои луғавии ин вожа «дуруст», «рост», «саҳеҳ» аст).
Баъзе калимаҳо дар забони тоҷикӣ муродиф (на ибора, балки калима) надоранд. Масалан, калимаҳои «ҷакидан» ва «ҷуқидан» на танҳо дар байни мардуми Кӯлоб, Дарвоз, Рашт, Ҳисор ва Бохтар серистеъмол аст, балки онҳоро дар баъзе шаҳру навоҳии вилояти Суғд низ ба маънои аслӣ истифода мекунанд. Агар «ҷакидан» калимаи зебо набошад, айб дар худи мафҳум аст, на дар вожа. Воқеан, вожаи «ҷакидан» дар шоҳкории нодири адабиёти классикии тоҷик — «Маснавӣ»-и Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ чанд бор такрор шудааст ва то имрӯз касе онро «калимаи шевагӣ» ном набурдааст. Дар зарбулмасалҳои мардумӣ ҳам, ки онҳоро барҳақ пораҳои фалсафаи қадим ва хотираи таърихии миллат меноманд, ин вожа вомехӯрад: «Саг меҷакад, раҳгузар ба роҳаш меравад». «Аккос задан» ду калима аст, «ҷакидан» як калима. Пас чаро «саг ҷакид» нанависем? Аз «аккос задан» беҳтар аст — ку.
17. Якуним. Якуним, дуюним ва калимаҳои ба онҳо монанд бояд якҷо навишта шаванд. Дар навишти калима бо ҳуруфоти форсӣ ҳарфи «у» бо «вов», ки ҳарфи мунфасила буда, ба ҳарфҳои баъдомада намечаспад, навишта мешавад. Нодуруст аст, ки як калима (ва як мафҳум) ҷудо — ҷудо навишта шавад. «Якуним» назар ба «яку ним» зеботар ва дурусттар аст. Умуман, истифодаи калимаҳои зебо, ки дар захираи луғавии забон мавҷуданд, беҳтар аст: ёрӣ, ёрмандӣ ба ҷои кумак, паймонкор ба ҷои пудратчӣ, афзали ба ҷои афзалиятноки, шинонданд ба ҷои шинонда шуд, нафақагир ба ҷои нафақахӯр, театришуда ба ҷои театрикунонидашуда, ба ҷои ҷолиби диққат назаррабо ва ғ..
18. Комплект. Баъзе калимаҳои иқтибосиро назар ба нодуруст тарҷума кардан тарҷума накардан беҳтар аст. Масалан, ба ҷои ҷуфт (нодуруст), даста (сермаъно), адад (носаҳеҳ), ки маънои аслии мафҳумро ифода карда наметавонанд, «комплект» нависем, беҳтар аст.
19. Маҷористон. Кайҳо вақти он расидааст, ки номҳои географии Лаҳистон (Полша), Маҷористон (Венгрия), Ҳабашистон (Эфиопия) ва ба ҳамин монандро дар ду шакл (Венгрия ё Маҷористон) нависем ва ғалати имлоӣ маҳсуб нашавад.
20. Номҳои одамон ва географӣ (шаҳр, дарё, кӯл, кӯҳ…) низ бояд ба «Фарҳанги имлои забони тоҷикӣ» дохил карда шаванд, то ин калимаҳоро зуд пайдо карда тавонем ва дуруст нависем: Ашур (ё Ашӯр), Суҳроб (ё Сӯҳроб), Нуъмон (ё Нӯъмон)…
21. Баъзан дар калимаҳои монанд ба пай, тай, май ҳангоми ба онҳо илова шудани бандаки изофӣ ҳарфи «й» — ро мепартоянд, ки нодуруст аст (паи, таи, маи). Агар «и» бандаки изофӣ бошад, та, па, ма чӣ маъно доранд?
***
Барои поку беолоиш нигоҳ доштани забон, ин ганҷинаи бузург — арзиши муқаддаси миллӣ, таъмини рушду такомули он ва беҳтар кардани қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ тамоми имконияту воситаҳо муҳайёанд, яъне ҳама дарҳо кушодаанд. Ягона коре, ки мо бояд иҷро кунем, аз рӯи мантиқу адолат кор гирифтан аст. Пояи асосӣ дар ин кор меҳру дилсӯзӣ ба забони модарист.
Сайвалӣ АЗИЗӢ, рӯзноманигор
