Парламент (англисӣ — parliament, франсавӣ — parlement, аз parler — гуфтан) — мақомоти олии намояндагӣ ва қонунбарор мебошад. Парламент як мақоми намояндагии умумимиллӣ буда, вазифаи асосии он амалӣ намудани ҳокимияти қонунгузор аст. Ҳокимияти қонунгузор дар давлатҳои демократии муосир, ки дар асоси принсипи таҷзияи ҳокимият сохта шудааст, ба парламент тааллуқ дорад.
Парламент аз намояндагони гурӯҳҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ ва сиёсӣ фаъоли аҳолӣ ташкил шудааст. Он як қисми ҳокимияти давлатиро намояндагӣ мекунад, ки самти асосии фаъолияташ қабули қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, инчунин, илова ва ислоҳи онҳо мебошад.
Қадимтарин парламентҳои ҷаҳон ҷазираи Мэн (Тинвалд) ва Исландия (Алтинг) мебошанд, ки дар асри X таъсис ёфтаанд. Парламенти Тинвалд соли 979 таъсис ёфта, тӯли таърихи худ пайваста фаъолият мекард ва Алтинг тақрибан соли 930 ташкил шуда, дар солҳои 1801-1845 расман фаъолият намекард (ҳарчанд маҷлисҳои ғайрирасмӣ буданд).
Мақомоти намояндагии мардумӣ ҳатто дар давлатҳои қадим, ба монанди Рими қадим, вуҷуд доштанд. Ба қатори онҳо маҷлиси халқӣ, Шӯрои куҳансолон, Сенат (Рими қадим), Комитси, Вече, Қурултой, Ҷирга ва ғайраро метавон мисол овард.
Дар асрҳои миёна низоми мулкӣ-намояндагӣ васеъ паҳн шуд, ки нақши ба парламент монандро иҷро мекард (штатҳои генералӣ дар Фаронса, Кортес дар Испания, Земский собор дар Россия ва ғайра).
Парламент аввалин маротиба дар Англия дар асри XIII ҳамчун органи намояндагии табақавӣ ба вуҷуд омадааст ва баъди инқилобҳои буржуазии асрҳои XVII — XVIII соҳиби мақоми бузург гардид. Дар он ҷо соли 1215 мувофиқи Хартияи Бузург ҳокимияти шоҳӣ бо маҷлиси калонтарини феодалҳо, рӯҳониёни олӣ ва намояндагони минтақаҳо маҳдуд буд. Шоҳ ҳуқуқ надошт, ки бе розигии шӯрои подшоҳӣ андозҳои нав ҷорӣ намояд. Британияи Кабир аввалин кишварест, ки дар он парламент қудрати комилро ба уҳда гирифт.
Ташаккули институти муосири парламент аз нимаи дуюми асри ХVIII ва нимаи аввали асри ХIХ оғоз ёфта, бо ташаккули демократияи намояндагӣ дар кишварҳои Аврупои Ғарбӣ алоқаманд аст.
Дар Россияи подшоҳӣ аввалин институти типи парламентӣ — Думаи давлатӣ дар давраи Инқилоби якуми рус дар асоси манифести ҳукумати подшоҳӣ аз 17-уми октябри соли 1905 ба вуҷуд омад.
Дар таърих парламент ҳамчун як мақомоти эътидоловаранда байни ҳукумат (монарх) ва ҷомеа амал мекард, ки он як шакли намояндагии ҷомеаи ҳукмрон ба ҳисоб мерафт. Оҳиста-оҳиста парламент аз мақоми дуюмдараҷа, ки барои бартараф кардани низоъҳои байни ҳукумат ва мардум пешбинӣ шудааст, дар аксари кишварҳо ба мақоми олии давлатӣ табдил ёфт.
Парламент ҳамчун номи махсус барои ифодаи муассисаҳои намояндагӣ дар Британияи Кабир, Фаронса, Италия, Япония, Канада, Белгия, Ҳиндустон ва ғайра мебошад. Дар Молдова, Гурҷистон, Белгия, Британияи Кабир, Юнон, Италия, Камбоҷа, Канада, Фаронса, Чехия, Қазоқистон ва баъзе дигар кишварҳо парлумонҳо як ном доранд. Дар Штатҳои Муттаҳидаи Америка ва мамлакатҳои Америкаи Лотинӣ парламент (мақомоти олии намояндагӣ) — Конгресс, дар Шветсия — Риксдаг, дар Норвегия — Стортинг, дар Озарбойҷон — Миллӣ Маҷлис, Россия — Маҷлиси федералӣ, Қирғизистон — Жогорку Кенеш, Тоҷикистон — Маҷлиси Олӣ, Туркманистон — Миллӣ Генгеш, Абхозистон — Маҷлиси халқӣ, Украина — Радаи Олӣ, Беларус — Маҷлиси миллӣ, Исроил — Кнессет, Муғулистон — Хурал, Сербия ва Черногория — Маҷлис, Булғористон — Маҷлиси халқӣ, Македонияи Шимолӣ — Ассамблея, Полша, Латвия ва Литва (дар ҳар се кишвар) — Сейм, Финландия — Эдускунт, Олмон — Бундестаг, Арманистон — Маҷлиси миллӣ ва ғайра ном дорад.
Чун қоида, тамоми парламент ё палатаи поёнии парламент (масалан, дар федератсияҳо) тавассути интихоботи умумӣ ташкил карда мешавад. Интихобот ҳам аз рӯи системаи мутаносиб (интихоби ҳизб) ва ҳам аз рӯи системаи мажоритарӣ (интихоби вакилҳо аз ҳавзаҳои интихоботӣ) гузаронида мешавад.
Парламент метавонад аз як ё ду палата иборат бошад. Дар парламенти дупалатагӣ, чун қоида, яке аз палатаҳо болоӣ, дуюм — поёнӣ мебошанд. Палатаи поёнии парлумони дупалатагӣ дар натиҷаи интихоботи мустақим созмон дода мешавад. Палатаи болоии парламенти дупалатагӣ бошад, дар натиҷаи интихоботи мустақим, интихоботи ғайримустақим, таъинот, усули омехта ва усули феодалӣ дар асоси мансубият ба унвони ашрофон ташкил мешавад. Аъзои палатаи поёнии парламентро вакил, аъзои палатаи болоро сенатор меноманд. Одатан парламент аз 300-500 нафар иборат аст, аммо шумораи онҳо метавонад хеле гуногун бошад.
Сохти дупалатагӣ ва якпалатагии парламент аз ҳам фарқ дорад. Давлатҳое, ки сохташон федеративист, парламенти дупалатагӣ доранд (Штатҳои Муттаҳидаи Америка, Канада, Ҷумҳурии Федеративии Германия, Австралия ва ғайра). Палатаҳои поёнӣ дар парламенти дупалатагӣ ва парламенти якпалатагӣ бевосита интихоб мешаванд. Палатаҳои болоӣ бо роҳи интихоботи бевосита ва бавосита (Ҳиндустон, Фаронса) ташаккул ёфта, як қисми аъзо мувофиқи меросӣ ва таъиншавӣ мавқеи худро ишғол менамоянд (Британияи Кабир, Канада). Дар палатаҳо кумита ё комиссияҳое ташкил мешаванд, ки пешакӣ лоиҳаи қонун ва дигар масъалаҳоро дида мебароянд.
Демократияи муосир талаб мекунад, ки ақаллан яке аз палатаҳои парламент аз ҷониби халқ мустақиман интихоб шавад. Интихоботи парлумонӣ нишондиҳандаи раъйи ҷомеа аст, ки дар аҳзоби сиёсии самтҳои гуногун ифода меёбад. Одатан, ҳизб ё эътилофи дорои бештари овозҳо ҳукуматро ташкил медиҳанд.
Дар ҳайати парламент одатан оид ба баъзе масъалаҳо (иқтисодиёт, корҳои хориҷӣ ва ғайра) кумитаҳо ва комиссияҳо низ амал мекунанд. Онҳо ба тайёр кардани қарорҳои парламент аз рӯи мавзӯи дахлдор машғуланд. Ғайр аз ин, дар парламент фраксияҳо ташкил карда мешаванд, ки аз рӯи принсипи сиёсӣ, чун қоида, аз намояндагони ҳизбҳо ва гурӯҳҳои вакилон, ки вакилҳои ба фраксия дохилнашударо муттаҳид менамоянд, ташкил карда мешаванд.
Як қатор мақомоти байналмилалӣ ҳастанд, ки то андозае ба мафҳуми парламент наздикӣ доранд. Чун қоида, онҳо дар сохтори ягон созмони байналмилалӣ кор мекунанд. Чунин мақомотро халқ бевосита интихоб карда метавонад, вале бештар аз намояндагони парламентҳои миллӣ ташкил карда мешавад.
Дар аксарияти мамлакатҳо иҷлосияи парламент як сол (бо таътилаш) давом мекунад, вакилҳо маош мегиранд, яъне парламентарҳои касбӣ ҳисоб меёбанд. Парламенти дупалатагӣ ба мамлакатҳои Аврупои Ғарбӣ мансуб аст, чунки системаи дупалатагӣ дар он ҷо ҳамчун созиши муайяни байни аъёну ашроф дар давраи инқилобҳои буржуазӣ ба вуҷуд омада буд.
Нашри қонунҳо, қабули буҷети давлатӣ, қонунӣ намудани шартномаҳо, таъини назорати конститутсионӣ ва ғайра вазифаи парламент мебошад. Дар мамлакатҳое, ки ҳукумат дар назди парламент масъул аст, парламент ҳукуматро ташкил карда, фаъолияти онро назорат мекунад. Дар баъзе мамлакатҳо (Ҷумҳурии Федеративии Германия, Италия) интихоби президент вазифаи парламент аст. Идеологҳо парламентро зуҳуроти олии демократия мешуморанд.
Амоншо ПАҲЛАВОНОВ,
референти муовини Раиси Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон
