Боз дар атрофи Ворух ба миён омадани баҳс, пешниҳоди иваз намудани он ба нуқтае аз ҳудуди кишвари ҳамсоя бори дигар ин нуктаро равшан месозад, ки ҷониби Қирғизистон, мутаассифона, намехоҳанд, воқеиятро, ки дар саҳифаҳои китобҳои бузурги таърихӣ сабт шудаву ҳатто донишмандону ҷаҳонгардони хориҷӣ эътироф намудаву бар пояи он осори фаровони илмӣ, таърихномаҳо нигоштаанд, қабул намоянд. Ин сарусадо, ки ахиран дар муносибат ба деҳаи Ворух баён гардид, бори дигар водор сохт, ки бо такмили ин матлаби қаблан нашршуда дар асоси навиштаҳои донишмандони хориҷӣ матлаби дигар нависем, ки сарзамини Тоҷикистон будани Ворухро собит мекунанд.
Дар навбати аввал, ин нукта равшан ва бебаҳс аст, ки ҷониби Қирғизистон бидуни асос ва ё санади дар ихтиёрдошта даъвои соҳибият ба ин заминро менамоянд ё агар далеле ҳам доранд, ишорат ба ҳамон марзбандии маснуъии соли 1924 мекунанд. Маълум аст, ки соли 1924 ҳангоми тақсимоти ҳудудӣ дар Осиёи Миёна аз ҷониби Ҳукумати Шӯравӣ масъалаи мавҷудияти халқи тоҷик зери суол бурда шуд. Ҳатто донишманди маъруф ва муаррихи номвар В. В. Бартолд дар кори таҳқиқотии арзишмандаш дар бораи тоҷикон чунин навиштааст: «Вақте ки соли 1920 Конститутсияи Ҷумҳурии Туркистон тасдиқ карда шуд, он гоҳ қавмҳои асосӣ ё решагии минтақа қирғизҳо, ӯзбекон ва туркманҳо дониста шуда, ҷойгоҳи тоҷикон фаромӯш шуд».
Аммо руҷӯъ ба сарчашмаҳои куҳани таърихӣ собит мекунад, ки ин манотиқ маҳалли зисти аҳолии тоҷиктабор буда, ҳатто номи он фарзандони фарзонаи миллати тоҷик, ки аслан аз ҳамин марзҳо баромада, дар интишори забон ва фарҳанги тоҷикӣ дар қаламрави Ҳинд ва сарзаминҳои дигар нақши муассир гузоштаанд, метавонад дар шинохти ҳаққи таърихии миллати тоҷик даъвоҳое бар пояи асосҳо ва мабоҳиси илмӣ дошта бошад. Ҳатто агар ба таркиби луғавии ҳамин номи шаҳри «Боткенд» назар андозем, он дар асл аз вожаи суғдии «Бодканд» берун омада, ба маънии шаҳри бод истифода мешавад. Дар таърих, бегумон, ягона меросбарони забон ва фарҳанги суғдии марзҳои Вароруд тоҷикон ҳастанд, ки ҳаққи комили соҳиби ин мерос буданро доранд. Нуктаи дигари қобили таъкид он аст, ки Ботканд дар гузашта шомили устони Ӯш будааст. Дар бораи шаҳри Ӯш дар яке аз қадимтарин асарҳои ҷуғрофии асри Сомониён «Ҳудуд — ул — олам» дақиқан ба шаҳри тоҷикнишин будани он чунин ишорат рафта: «Ӯш ҷое ободон аст ва бисёрнеъмат ва мардумоне ҷангӣ ва ба барокӯҳ ниҳодааст. Ва бар ин кӯҳ посбон аст ва дидабон аст, ки кофири туркро нигоҳ дорад». Дар ин навоҳӣ ва манотиқи дигар садҳо номи тоҷикӣ ҳастанд, ки то ҳол побарҷо буда, таърихан ба қаламрави тоҷикон пайванд доштани онҳоро собит менамоянд. Илова бар ин, яке аз орифон ва шоирони номвари тоҷик Қутбиддин Бахтиёри Кокии Ӯшӣ, аслан аз ин шаҳр бархоста, солҳо дар интишори забону адабиёти тоҷикӣ ва ирфон дар Ҳинд нақши муассир гузоштааст. Донишварон аз таъсири ашъори ӯ ба Ҳофизи Шерозӣ низ изҳори назар намудаанд. Чанд нусхаи хаттӣ ва чопи сангии девони ашъори тоҷикии ӯ ҳоло дар китобхонаҳои Ҳинду Покистон маҳфузанд.
Зимнан, дар матбуоти даврии Қирғизистон ва расонаҳои электронии он ҳоло сарусадоҳое ҳам ҷой доранд, ки деҳаи Ворухро анклав (ҳудуди як давлате, ки аз ҷониби давлати дигар муҳосира шудааст) ва онро дар гузашта марзи ин кишвар меҳисобанд. Дар асл ин даъвои беасос аст. Аз тарафи дигар, ин иддао таҳрифи рӯйрости таърих аст, чун садҳо далели таърихӣ ҷой дорад, ки ҳатто дар аҳди қадим Ворух вилояти бузурги тоҷикнишин буда, дар тобеияти он навоҳии зиёд қарор дошт ва Сӯху Ҳушёриву минтақаҳои дигар аз ҷумлаи онҳо будаанд. Аз нигоҳи забонӣ ҳам Ворух аз вожаҳои куҳани суғдӣ аст ва мардуми ин минтақа то ҳанӯз куҳантарин вожаҳои тоҷикии аҳди сомонӣ, нахустин давлати тоҷиконро дар гуфтор истифода мекунанд. Роҷеъ ба вожашиносии Ворух дар донишномаи электронии озоди «Википедия» чунин омадааст: «Деҳаи Ворух баъд аз Тамохуш ва Бамкахуш (қасабаҳои қадими Исфара) севумин маркази таърихию фарҳангии водии Исфара мебошад. Вожаи Ворух аз «вара»-и форсии қадим гирифта шуда, маънии «қалъа», «мавзеи бо девор иҳоташуда»-ро дорад. Аз сабаби дар мобайни кӯҳҳо ҷой гирифтан Ворух номгузорӣ шудааст. Ба ақидаи авестошиносон, калимаҳои Воруба раштӣ ва Воруҷа раштӣ ба Ворух пайвастагӣ доранд: «Дар Авесто сухан аз ҳафт кишвари яздонӣ меравад, ки дар замони тӯфони ҷаҳонӣ наҷотгоҳи башар маҳсуб мешуданд. Он ду кишвари шимолӣ бо номҳои Воруба раштӣ ва Воруҷа раштӣ бо Румон чун наҷотгоҳ ситуда шудаанд ва дар замони Фаридун номи ин ду кишвар ба Саразм табдил ёфт. Воруи Панҷакенти ҳозира Ворухи ноҳияи Исфара ва Румони ноҳияи Бобоҷон Ғафуров дар Авесто бо номи ҳиндуаврупоӣ башорат медиҳад».
Инчунин, дар сарчашмаҳо ба таври барҷаста таъкид шудааст, ки дар аҳди Сомониён Ворух дар тобеияти ин давлати миллии тоҷикон будааст. Заҳируддин Муҳаммади Бобур дар китоби «Бобурнома» — аш овардааст: «Ворух дар кӯҳпоя воқеъ аст. Обҳои равон, боғчаҳои босафо дорад. Дарахтони босамараш бисёр, вале бештари боғчаҳояш дарахти бодоманд. Мардумаш сарт ва форсигӯяд. Вилояти Исфара чор қисм кӯҳпоя аст: яке Исфара, дигаре Ворух, сеюм Сух, чорум Ҳушёр». (саҳ. 21) Мисли ин садҳо матлаб аз сарчашмаҳои таърихиро метавон зикр намуд, ки ба сарзамини тоҷикон будани Ворух ишорат намудаанд. Баҳси аввал ин ҷо бояд дар бораи калимаи «сарт» ба миён ояд, ки онҳо кистанд. Заҳируддин Муҳаммади Бобур дар «Бобурнома» нисбат ба мардуми Марғинон низ ин калимаро истифода намуда, онҳоро бо мардуми Андиҷон, ки аслан забонашон туркӣ аст, муқобил гузошта, таъкид медорад, ки дар зери мафҳуми «сарт» халқиятҳое фаҳмида мешавад, ки бо забони форсӣ ҳарф мезананд. (с. 45 — 146) Асосгузори адабиёти ӯзбек Амир Алишери Навоӣ таъкид доштааст, ки мавҷудияти мардуме бо номи «сарт» ифодакуннадаи «форсизабон» ва «тоҷик» дар миёни ақвоми дар минтақаи Осиёи Миёна истиқоматкунанда мебошад. Академик Василий Бартолд бар асоси осори таърихии куҳан баҳои дақиқи илмӣ ба ин масъала додааст: «У писателей XV и начала XVI в., Неваи и Бабура слово сарт употребляется в смысле «перс, таджик» и противополагается слову тюрк, а не слову казак (которое в смысле «бродяга, разбойник» встречается уже у названных писателей). Нынешний киргизский, или, как он себя называет, казатский народ (казахский народ) в то время ещё только образовывался и не имел почти никаких сношений с населением тех местностей, из которых вышли Бабур и Неваи. Из этого видно, что термин сарт придуман во всяком случае не киргизами. Сведения о различных употреблениях слова «сарт» и о различных объяснениях этого термина с достаточной полнотой собраны Н. П. Остроумовым. Сколько-нибудь научных объяснений, на наш взгляд, до сих пор нет. Важнее всего факт, что слово «сарт» не встречается в сочинениях домонгольского периода и что оно впервые употреблялось монголами. По словам Рашид ад-дина, монголы употребляли слово сартакты в смысле «таджик»; по его же словам, они впервые применили это слово к Арслан-хану карлукскому, первому из мусульманских владетелей, с которыми пришлось иметь дело Чингиз-хану. Из этого можно заключить, что монголы называли этим именем всех мусульман без различия, тем более, что карлуки несомненно были народом тюркским, а не арийским. Итак, объяснения слова сарт, вероятно, следует искать в монгольском языке. Не зная этого языка, мы не можем предложить своё собственное объяснение; но что в языке монголов был соответствующий корень, это видно уже из имени второго золотоордынского хана, Сартака. Уже во время походов Чингиз-хана тюрки старались сближаться с монголами, в противоположность городскому населению, которое в то время было арийским по языку и происхождению; очень вероятно, что вследствие этого сближения монголы стали называть сартами не всех мусульман, а только сохранивших свою обособленность арийцев, и что от монголов этот термин перешёл и к тюркам». (Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии, том 2.)
Муаррих ва ҷаҳонгард Арминий Вамбери, бошад дар муносибат ба ин калима дар асараш «Сафарномаи Осиёи Миёна» («Путешествие в Среднюю Азию») роҷеъ ба сартҳои хоразмӣ чунин менависад: «Сарты, называемые в Бухаре и Коканде таджиками, — древнее персидское население Хорезма, число их здесь относительно невелико. Постепенно они смешали свой родной персидский язык с тюркским» (с. 257-258). Ҷолиб аст, ки ҳамин муаррих ва ҷаҳонгард ҳар ҷо ки дар китобаш вожаи «сарт»-ро истифода кардааст, ҳамоно дар қавсайн таъбири «баромади форсидошта», яъне манзур тоҷиконро таъкид кардааст. Дар баробари ин, зимни ишорат ба қавмҳои сокини минтақа ҳамеша қирғизҳоро ҳамчун халқи ҷудогона дар баробари сартҳо муаррифӣ намудааст, ки ба ҳам ҳеҷ робитаи этникӣ надоранд.
Аз таҳқиқоти анҷомёфта маълум мешавад, ки дар зери мафҳуми «сарт» ақвоме фаҳмида мешудааст, ки асли ориёӣ дошта, дар Осиёи Миёна зиндагонӣ карда, бештар ба тиҷорат машғул будаанд. Ба таъбири дигар, мушаххасан дар сарчашмаҳои куҳан ин вожа асосан нисбат ба тоҷикон истифода шудааст. Аз ин рӯ, ба ҳақиқати таърих бо даъвоҳои беасос наметавон хати бутлон кашид. Ба ин мавзӯъ, набояд аз дидгоҳҳои харитаҳои сохтаи замони шӯравӣ ё даъвоҳои беасоси гурӯҳҳои манфиатхоҳ, балки тавассути матолиби сарчашмаҳои куҳани таърихӣ, забону гуфтори мардум ва номҳои ҷуғрофӣ назар афканда, баъдан сухан кард, зеро суханро дар ҳама маврид санҷида ва бар асоси далелҳои муҳками таърихӣ бояд гуфт, вагарна аз сухани бидуни далел ҷуз шармсорӣ дигар чизе ҳосил намешавад.
Аммо таҳқиқоти мардумшиносӣ ва бостоншиносии анҷомёфта, хоса корҳои бо роҳбарии Б. Литвинский анҷомдодашуда хеле аз далелҳои таърихиро пешорӯи донишмандони ҷаҳон гузошт, ки сокинони асосии ин минтақа дар гузашта тоҷикон буданд ва ҳатто шогирди донишманди мумтоз С. Б. Певзнер ҳангоми омӯзиши катибаи ҷанубии Ворух мушаххасан таъкид намуд, ки он намунаи қадимтарини мероси хаттии тоҷикон ба шумор рафта, ба забони тоҷикӣ иншо гардидааст. Ӯ дар ин маврид дақиқан истилоҳи забони тоҷикиро истифода бурдааст, на форсиро. «Видимо большая часть надписи написана на таджикском языке, кроме нескольких строк, где можно предположить арабский язык.
Если это предположение о языке верно, то южная Ворухская надпись явится самим древним памятником на таджикском языке» (Е. А. Давидович ва В. Литвинский. Очерки археологии района Исфара, с. 224).
Мавҷудияти ҳазорон чунин аснод, ки ба ҳаққи таърихи мардуми тоҷик ишорат мекунанд, барои мо ҳам имкон фароҳам меоваранд, ки ба кашфи ҳақиқати таърих роҳ кушоем. Бо ишорат ба ин чанд санади таърихӣ, ки дар арзишмандтарин сарчашмаҳои таърихӣ ва адабӣ ҷой гирифтаанд, ҳаргиз даъвои миллатгароӣ надорем, баръакс бо зикри ин матолиб мехоҳем танҳо ин нуктаро изҳор дошта бошем, ки ин ҳақиқатҳои таърихӣ, ки ҳаргиз аз сафҳаҳои хотираи башарият зудуда намешаванд, ба унвони далоили таърихӣ ҳамеша бо мо ва аз мо ҳастанд. Бо ин ҳама, мардуми тоҷик мисли ҳамин фарзандони фарзонааш, ки ҳатто аз марзҳои ба истилоҳ, мутааллиқ ба ҷуғрофиёи кунунии Қирғизистон ҳамчун намояндаи миллати тоҷик берун омадаанд, танҳо тавассути фарҳангу адабиёту маърифат ба сӯи ҷаҳон, тамоми мардуми олам роҳ кушодаанд, на даъвоҳои беасосе, ки шояд бештар аз сад сол таърих надоранд. Ин ҷо зимни баррасии масъала мо асосан ба далоиле такя намудем, ки донишмандон — ҷаҳонгардони хориҷӣ, аз ҷумла ховаршиносони рус бо такя бар маохизи таърихӣ баён доштаанд ва бегумон дар осори таърихӣ мисли ин матолиби фаровони дигаре ҷой дорад, ки ҳамагӣ ба як пораи муқаддаси хоки Тоҷикистон будани Ворух далолат мекунанд. Пас, ин ҳақиқати бебаҳс аст, ки Ворух хоки поки Тоҷикистон буду ҳаст ва хоҳад монд:
Дилномаи шавқу шӯр дорад Ворух,
Бас кӯҳи пур аз ғурур дорад Ворух.
Хешиву табориву садоқат бо нур,
Аз дурии дури дур дорад Ворух.
Нуралӣ НУРЗОД,
доктори илмҳои филологӣ
