Дар таърихи ҳар қавму миллат аҳли эҷод нақши муассир дошта, вазъи зиндагӣ, рӯҳия, ҳолат, андешаву ормон ва мушкилоти ҳаёти мардум маҳз дар осори онҳо таҷассум меёбад.
Манзур эҷодиёти нависанда Сипеҳри Ҳасанзод аст, ки тавассути китобҳои «Фидоиёни роҳи озодӣ» («Сада», 1991), «Парастуҳои саҳна», («Сада», 1992), «Боздид» («Сада», 1992), «Чакомаи Шоҳи ирфон» («Сада», 1993), «Бозгашти аспи даҳмарда» («Адиб», 2001), «Офтобо, ба ғуруб марав…» («Адиб», 2005), «Гулхани сабз» («Адиб», 2010), «Дарёдилеву соҳиле…» («Бухоро», 2014), «Ҳадиси ватандорӣ» («Бухоро», 2014, ба 7 забон) ва монанди ин бо ӯ ошноӣ дорем.
Месазад гуфт, ки аз маҷмӯаҳои нахустин баёни равшан, забони беолоиш ва мавзӯоти доғи рӯз бо назари фароху дониши мукаммали муаллиф дар ҳикоёти аз мағзи ҳаёт рӯида рӯи коғаз омада буд ва роҷеъ ба баъзе паҳлуи чакидаҳояш суханшиносон изҳори ақида кардаанд. Муҳаққиқони адабиёт дар миёни асарҳои таълифнамудаи ӯ, билхоса, ба «Офтобо, ба ғуруб марав…» баҳои ҷиддӣ додаанд.
Аз нахустқиссаи китоби «Офтобо, ба ғуруб марав…» нақши модари дар шебу фарози умр сарафроз, модаре, ки муҷассамаи вафову покиҳост, зуҳур менамояд. Донишманди маъруф Э. Пабув барҳақ фармудааст: «Модар ягона Худоест дар рӯи Замин, ки худошиносон намедонанд». Ба тасвири ин симои азиз Сипеҳри Ҳасанзод комилан муваффақ гаштааст.
Муаллиф қиссаро ба тарзи аҷиб оғоз менамояд. Як қисмати воқеаҳо ба рӯъё мегузарад. Ҳамин сон парвозҳоро ҳар яки мо дар бачагӣ аз сар гузарондаем.
Ба ривояте, одам то бегуноҳӣ парвоз мекардааст. Агар аз лиҳози фалсафӣ ба таҳқиқ бингарем, ин парвоз як навъ сайри хаёлангези пурвусъати рӯҳи инсон ва робитааш ба Худованди ломакон аст.
Муҳтавои асар бо сабки хос ва лаҳни ширин равиши муайян касб кардааст. Муборизаи одамон якдигарро пурра сохта, чигунагии табиати онҳо бо усули ҳикоя андар ҳикоя кушода мешавад ва дар бандубасти асар нақши модар чун хати сурх аз миёни воқеаҳо мегузарад.
Модари хуршедсимо хеле фурӯтану одист. Инқилоби ботиниаш ҳудуд надорад. Ӯ чун офтоб мезияд, поку нурбахшу беолоиш аст. Лаззати умр барояш бо такопӯ зистан аст. Таомпазиву говдӯшӣ, хамирхеливу нонпазӣ, гусели меҳмонҳо, тарбияи фарзандон, озор дидану касеро наёзурданҳо ҷумлагӣ бар гарданаш бор аст. Худоё, чӣ сон ба ҳамааш вақт меёбад, боз некияш ба атрофиён мерасад. Ҳолатҳое мешавад, ки бадбинҳо ба сараш ғавғо мехезонанд, ба номи фарзандонаш сиёҳӣ кашидан мехоҳанд, ба таъбире, ҷонашро дар нӯги бинӣ меоранд, лек модар неку бадро тафаҳҳус мекунад, дарёсон ба роҳаш равон аст.
Муноҷоти модар дар асар ҷанбаи фалсафӣ касб намуда, мутолиагарро ба андеша водор менамояд. Ин муноҷот холисанлиллоҳ аз баҳри Парвардигор аст. Ҷигарбанди ӯ шунидаашро ба мову шумо мегӯяд.
Намуна:
- Оча, бо кӣ гап задан дорӣ?
- Бо Парвардигор.
- Чӣ мегӯӣ?
- Муноҷот.
- Аз чӣ бобе?
- Навиштаи пешониро хонда натавонем. Ба ҳаминаш ҳам шукр.
- Бошад одами бегуноҳе?
- Дар шир тарат карда бошанд, ба дунё омадӣ, олуда мешудаӣ.
- Ширро полудан бояд.
- Шабҳо дар зикри Оллоҳ бинишинему илтиҷо бикунем, ки моро биомурзад.
- Ғарқаи гуноҳем, оча. Эҳтимол, ба шустан пок нашавем. Дунёи олуда ба гуноҳ!
- Покиза бигард, бачам.
- Шири полударо мемонӣ, оча.
- Биполой, омурзиш бихоҳ, иншооллоҳ, гуноҳҳоят мерезад…
- Меполам, меполам!
- Биполой, биполой, биполо… («Офтобо, ба ғуруб марав…», саҳ. 26).
Баҳорон обхезӣ рух медиҳад. Абдумалики ҳамсоя офати табиатро на аз Холиқи Ҷаббор, балки аз писари кампир мебинад. Дарзамон бо бачаҳояш белу каланд гирифта, ба ҳавлии ӯ зада медароянд. Бо валвала писарашро меҷӯянд. «Ба ҷои селканда рафт, Чӣ кораш дорӣ? — мепурсад кампир.
- «…депутат, ки интихобаш, кардем, раҳи села бандад!» — киноя зада, бо истеҳзо аз дарвоза мебароянд.
Тамкини азалии кампир ҷоҳилонро рӯҳан мекушад. Тоифаи моҷароҷӯ мехоҳанд, ки дар ниҳоди ҳамҷинсон тарсуӣ ҷой бигирад, аммо ба мурод намерасанд. Бадхоҳон оқибат шармсори ҷомеа ва мардумгурез мешаванд. Абдумалик ва писаронаш ноилоҷ аз дарвоза мебароянд. Ана, ҳамин фурӯтаниву сабурӣ, шоистагиву бурдборӣ ибратомӯз аст.
Сел ҳам мегузарад, рӯзҳои офтобӣ пеш меоянд. Мардуми баор ҷойҳои офатзадаро барқарор менамоянд. Аммо захми суханони Абдумалик аз дил зудуда намешавад. Чунин менамояд, ки модар дигар ҳаргиз бо ӯ рӯ ба рӯ нахоҳад шуд, вале давоми қисса ин фикрро ботил месозад. Ҳине модар мешунавад, ки бачаи майдаҳаки ҳамсояро саг газидааст, ба дасти духтараш косаи шир, пахтапораву судаи қанд мефиристад. Рангомезии ҳодисаро Бахтиёри наберааш дида, зиддият нишон медиҳад. Пиразан ба ӯ бо шоҳбайти Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ андарз мегӯяд:
Дар ду олам нест моро бо касе гарди ғубор,
Ҳар кӣ моро ранҷа дорад, роҳаташ бисёр бод!
Модари офаридаи Сипеҳри Абуабдуллоҳи Ҳасанзод ба ғайр аз шаҳсутуни хонадон будан муҷассамаи некиҳо низ ҳисоб меёбад.
Духтари калонии модар дар муҳите мезияд, ки хусураш ба маризии девонагӣ гирифтор аст (Писарон барояш дар ҳота хоначаи алоҳидаи ба катаки мурғ монанд сохтаанд!). Зани мӯйсафед аз бемор-ҳамсари худаш рӯ тофта, обу нонашро шонздаҳ сол арӯси ҳавлӣ мекашонад. Бо чунин вазъи ногувор модар ягон бор духтарашро талқин ба ҷудоӣ накардааст, баръакс, «духтарам, дуои пиронро бигир, баракат меёбӣ», — гӯён насиҳат мехонадаш.
Рӯзе духтари пиразан таом мебарад, ки девона корд ба даст, валвала бардошта, ба сари ӯ ҳамлавар мешавад. Арӯси ҳавлӣ дасту пояш вазнин (ҳомила буд) гурехта наметавонад. Ҳамин тарсу ҳарос боис мегардад, ки духтари кампир ва тифли ҳанӯз ба дунёи рӯшан наёмадааш бармаҳал олами ҳастиро падруд гӯянд. Модар аз ғаму ғуссаи ҷигарбандаш обу адо мешавад. Фишори хун ҳар замон азият медиҳад, вале оби ба замин рехтаро ҷамъ кардан номумкин аст.
Бомдоде хабар меоранд, ки хушдомани духтараш бемори вазнин асту биёяд. Ҳамоне ки дар сиҳатӣ ӯро бо таёқ аз хона ронда буд. Модар муросилро мегуселонад ва нафасе дар миёнаи ҳавлӣ шах шудаву қадам мешуморад. Дертар мебинед, ки чанд шохаи анор баставу себҳои заб-зарди хубониро аз даруни сабади баланд гирифта, ҷудо — ҷудо мегузорад ва ба буғчае мебандад. Ин муколамаро нависанда хеле бомаҳорат ба қалам додааст.
- Оча, сафарҳо ба хайр?
- Нашнидӣ, Садбарг касалии вазнин шудааст?
- Меравӣ, ки …?
- Ҳо, меравам.
- Апама ба зардоби сари дил ӯ андохта…, — давоми сухан дар гулӯяш дармемонад.
- Нишонаҳои апаат дар ҳамон хона… (қиссаи «Офтобо, ба ғуруб марав…», саҳ. 71).
Ин ҷо нависанда шиддати воқеаро тезонида, нақши модарро чун дар ойина таҷассум месозад. Ҳолати бемори табсӯхтаву муҳити ғамфизойи хонадонро ҷолиб ба қалам медиҳад. Алалхусус, дар муколамаи зайл бахшандагӣ ва бузургии дили модар хеле муассир ифода ёфтааст.
- Гуфтем, ки ранҷидаӣ, намеоӣ…
- Омаданам қарз буд.
- Ба дил нагир, тезиҳо кардам.
- Аз Худо шифо биталаб. Иншооллоҳ, сиҳат мешавӣ.
- Бубахш… Биҳилам бикун…
- Шифо меёбӣ. Дилата ганда нагир.
- Биҳилам бикун, ки мемирам.
- «Сад бор биҳилат кардам» («Офтобо, ба ғуруб марав…», саҳ. 65).
Ба ин васила нависанда ғояеро тарғиб мекунад, ки инсон бояд ба модар-чашмаи поку мусаффои зиндагӣ бинозад. Аз модардор бадавлаттар дар ҷаҳони ҳастӣ одаме нест. Модар аст, ки ба инсон неруву дилгармӣ ба зиндагӣ ато менамояд, қуввати дидагон ӯст, дуои хайри ӯ аз шарри шарирон ҳифз менамояд, вуҷуди қудсии ӯ давлати бедори фарзанд ва офтоби беғубори сари ӯст.
Сипеҳри Ҳасанзод пириву нотавонии модар ва ғаму ғуссаи вайро ҷолиб тасвир мекунад ва модарро шоирона ба офтоби сари кӯҳ шабеҳ месозад. Вай аз ҳаракоти пиронаву чеҳраи нуронӣ ва рӯю мӯйи испедаш маънӣ дармеёбад. Ҳине модар кӯҳтали рӯ ба рӯ поён мефуромад, офтоб низ сар ба ғуруб мехаст. Нигоҳаш дар ҷозибаву бузургии ин ду офтоб мешиканад. Хурӯши худро дошта натавониста, ҳамоҳанг ба хурдсолон аз ниҳодаш ин оҳанг бармехезад: «Офтобо, ба ғуруб марав… Рӯи раҳам рӯшанӣ бирез, ки аз файзу эҳсонат камол ёфтаам. Муродам ин аст, ки ҷовидона ғурубатро набинам…»
Қиссаи «Навҳаи ҷомаи шаҳӣ» тақдири ҷавони дар зиндагӣ ноком — Убайдуллоҳи Наимро пеши рӯ оварда, муборизаи инсони ободгар ва боиродаро нишон медиҳад. Ӯ бо мошинаш ба роҳҳои дур бор мебурд. Ин бор ба сармуҳандис мефаҳмонад, ки мошин аз ҷиҳати техникӣ нуқс дошта, барои роҳи дур омода нест. Вале ба суханони ронанда эътиборе надода, хатсайр навишта, равон мекунанд. Қазоро, садамаи ногаҳонӣ дар ағбаи ҳаждаҳгардиша ронандаро аз ҳар ду пой маҳрум месозад.
Бинобар дурии роҳ хонаводаи Убайдулло аз ҳодиса дер огоҳ мешаванд. Роҳсозон бо ёрии ронандаи савобҷӯе ӯро ба шифохона меоранд. Пизишкон талош меварзанд, ки ҷавон дар ҳаёт навмед нагардад. Дар миёни ба аёдатомадагон бобои Рауф нақши марказӣ дорад. Пирамарди роҳсоз ҷавонро намешиносад, вале то расида омадани падари роҳдур Убайдуллоҳро танҳо намегузорад, парастор мешавад.
Дар қиссаи мазкур истифодаи насри мусаҷҷаъ, ки дар адабиёти классик ҳам роиҷ буд, бамавқеъ ва ҷолиб афтодааст. Адиб ҳолати ба дучарха саворшавии ҷавони маҷруҳро ин зайл тасвир кардааст: «Паҳ, шавқуна бин, афсуна бин, шодира бин, маҳзуна бин, часпочаспи дилкаше дар таҳаки гардуна бин! Модар фидо, хоҳар адо, ҳушу гӯшанд ҳамсояҳо, ашки надомат рехта, Рӯшангули зиндаҷудо. «Вой» гуфт момои Суман, «ҳой» гуфт кампири Чаман, бигрист модар аз алам, аз дарду доғ бардошт алам. «Хап шин» гуфт бобо-Назар, ангехт шӯре Гулназар, бо тоқияш бебок зад, ба фарқи сари Бекназар. Девонаи ҳушёрнамо зад қаҳ-қаҳа сӯи само. Алояки боҳавсала чархид гирди Хушназар, қап зад пойи Пирназар, бузургии Бурхи сармаст шасти уқобон карда паст. Дами ба дам бобо-Алам, мезад хуфа аз ҷои ғам, ду дидааш буд пур зи нам, қад сурати испор хам. Дучарха мерафт сӯи хам, аз роҳи хам бо дуди ғам, шодону хандон кӯдакон, ҷуфтакзанон, ҳуштаккашон, аммо чӣ донанд онҳо дар дидаи пасмондаҳо, аз роҳи хам бо дуди ғам, бигзошта нам, бигзошта нам… (Қиссаи «Навҳаи ҷомаи шаҳӣ», саҳ. 97).
Нависанда бо истифода аз санъатҳои бадеӣ гирумони воқеаҳо ва шиддати амалиётро табиӣ ва хотирмон тасвиргарӣ кардааст. Новобаста аз маҷруҳ гаштанаш Убайдулло дар корхонаи сангтарошӣ ба фаъолият мепардозад. Дар ин ҷо катибаи болои гӯрҳоро ҳаккокӣ менамояд. Поктинативу муомилаи хуши ҷавонро дида, духтаре бо номи Рӯшангул ба вай ошиқ мешавад. Бархӯрди қаҳрамонон дар ҳаёт хеле аҷиб ҳам баромадааст.
Шоистаи таҳсин аст, ки дар жанри ҳикоя низ Сипеҳри Абуабдуллоҳи Ҳасанзод ба бозёфти эҷодӣ ноил шудааст. Муболиға намешавад бигӯем, ки бо интихоби мавзӯъҳои дархӯри зиндагӣ жарфои ин жанри мураккаби насри тоҷикиро то андозае боло бурда, дар тасвири анъаноти миллӣ ва ҳусни баён таровиши тоза бахшидааст. Ӯ мавзӯъро намебофад, онро аз ҷӯши зиндагии ҳамзамонон меҷӯяд, қаҳрамононаш ҳаётиву заминианд, танҳо гиру монашон пироҳани бадеӣ ба бар кардааст.
Таҳлили ҳикояи «Акаву хоҳар» басанда аст, ки ба нерумандии сухани нависанда баҳои мусбат дода бошем. Ронанда Маъруф узве аз ин ҷомеа, ҳамзамони мост. Азбаски табиати ӯ майл сӯи нопокӣ кардааст, дар ҳар сафар мекӯшад ба диле доғ гузорад. Вале, вақте ки Марям ном зане ҳамсафари ӯ мегардад, тираш хок мехӯрад.
Марям тимсоли занҳои поку солеҳа буда, тору пудаш аз вафову садоқат ба ҳамболини худ Саъдӣ ва фарзандонаш лабрез аст. Ҷигарбандонашро ба ҷон баробар дӯст медорад. Аммо дар роҳ Маъруфи саркаш инро ба хубӣ пай намебарад ва мехоҳад нияти бади хешро амалӣ созад. Ӯ гоҳи ҳамсафарӣ бо занон, луқмаҳои баҷову беҷо партофтаву дилашонро нарм гардонда, аз худ қаҳрамон месохт ва оқибат ба домаш медарораду ком мерӯёнад. Марями порсо дар ҳифзи номус устувор монд ва тарзе рафтор кард, ки ҳатто ҷилави Маъруфи саркашу бадахлоқро сӯи покӣ гардонид.
Нависанда аз мавқеи инсони зиндагисоз берун наомада, ғолибияти сафед бар сиёҳро ногузир мешуморад. Хонанда ба Марями покизасиришти афсонавӣ дил бохта, дӯсташ медорад. Орзу мепарварад, ки занҳои солеҳа дар ҷомеа бештар бошанд.
Ҳикояи фавқуззикр ҷанбаи волои тарбиявию ахлоқӣ дошта, ҳушдорест ба инсонҳо, ки аз раҳи покӣ қадам гузоред, шаъну шарафи худро ҳифз намоед, ба хонаву дар ва ҳамсафари ҳаётӣ содиқ бошеду хиёнат накунед. Зиёда аз ин, ҳувияти миллии хешро аз даст магузоред, ошиқи ин обу хоки диёр бошед. Андешаи сареҳу муътамадро метавон аз ҳикояҳои «Таноби умр», «Вопасин дидори маҳбус», «Наҷоти рӯҳ», «Шабпараки паёмбар», «Кабк», «Бахти аввал», «Гумонзад», «Тӯй барпо нашуд», «Писари шайтон», «Барфи бармаҳал», «Ишқи бардавом», «Санги сабук», «Аёдат», «Чуғз» ва «Агент» низ дарёфт.
Масарратбахш аст, ки нависанда — Сипеҳри Абуабдуллоҳи Ҳасанзод дар санъати тарҷума низ муваффақ гаштааст. Ӯ осори зиёди адабиёти ҷаҳонӣ, минҷумла қиссаву ҳикоёти дилчаспи нависандагони барҷастаи рус Л. Н. Толстой, А. П. Чехов, В. Распутин, В. Шукшин, адиби румин Ион Лука Караҷелиро ба тоҷикӣ баргардон намудааст.
Ҳамчунин, эҷодиёти Сипеҳри Абуабдуллоҳи Ҳасанзод ба забонҳои русӣ, англисӣ, олмонӣ, беларусӣ, марӣ, арабӣ, форсӣ, ӯзбекӣ ба табъ расидааст.
Мутолиаи қиссаву ҳикояҳои Сипеҳри Абуабдуллоҳи Ҳасанзод аз он гувоҳӣ медиҳад, ки дар адабиёти муосири тоҷик мақоми устувори хешро пайдо намудааст ва месазад, ки эҷодиёташ мавриди баррасии ҷиддӣ қарор дода шавад.
Муҳаммадюсуф Имомзода,
узви Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, академик,
Абдушукури Абдусаттор,
доктори илмҳои филология, профессор
