Шоҳасари «Забони миллат — ҳастии миллат» (2016, китоби якум), ки ба қалами Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тааллуқ дорад, ба муҳимтарин масъалаҳои забони тоҷикӣ, ба таърихи забон бахшида шудааст.
Боби якум, ки «Даврабандии таърихии забони тоҷикӣ» ном гирифтааст, ба бахшҳои «Мардуми ориёӣ ва забони онҳо», «Давраҳои таърихӣ ва даврабандии таърихи забони тоҷикӣ», «Ҷойгоҳи забони тоҷикӣ дар гурӯҳбандии забонҳои эронӣ» тақсим шудааст. Муаллиф дар бахши аввал дар бораи қавмҳои ориёӣ ва забони онҳо, ки ба оилаи ҳиндуаврупоӣ мансуб мебошад, маълумоти муфассал додаанд.
Ба қавли муаллифи китоб, «забони зиндаи тоҷикии форсии дарӣ идомаи таърихии ҳамон забонест, ки бо он «Авесто»-ро навиштаанд, ҳамон забонест, ки «Худойномак»-у «Таърихи мулуки Аҷам»-ро навиштаанд, ҳамон забонест, ки бо такомулу таҳаввулаш дар даврони ислом «Шоҳнома»-ву «Маснавии маънавӣ»-ро навиштаанд, ҳамон забонест, ки дар ҷомеаи шӯравӣ ба ҳар навъе худро ба саломат то истиқлолияти фарҳангию сиёсӣ расонд».
Бахши дувуми ин боб, ки таърихи ташаккули забонҳои эрониро, ки аз ҷониби муҳаққиқон мавриди пажӯҳиш қарор гирифтааст, фаро мегирад.
Даврабандии таърихии забонҳои эронӣ, қабл аз ҳама, ба даврабандии таърихи забони тоҷикӣ (форсӣ, дарӣ) ва осори маҳфузмондаи он дахл дорад. Он ба осори бозмондаи се давра алоқаманд аст. Давраи аввал-форсии бостон, ки ба замони ҳукмронии сулолаҳои Ҳахоманишиён ва осори сангнавиштаҳои хати мехӣ (асрҳои VI-IV), давраи дувум-форсии миёна, ки ба замони Сосониён ва осори паҳлавию монавӣ, ки ба забони паҳлавӣ рабт дорад (III-IХ-Х), давраи савум-форсии нав, ки осори ба алифбои арабӣ иншошударо ба забони тоҷикӣ (форсӣ, дарӣ) дар бар мегирад.
Дар фасли сеюми боби аввал дар хусуси забони тоҷикӣ (форсӣ, дарӣ), ки идомаи бевоситаи забонҳои форсии бостон ва миёна ба ҳисоб меравад, сухан меравад. Ба қавли муаллифи китоб, «забони тоҷикии мо, ки ба ивази забонҳои форсии миёна, портӣ, бохтарӣ ва суғдӣ дар қаламрави густариши ин забонҳо ҷойгузини онҳо гардид, меросбари воқеии ин забонҳо мебошад».
Боби дувуми китоб, ки «Саргузашти таърихии вожаи «тоҷик» ва «забони тоҷикӣ» ном дорад, аз панҷ бахш, аз ҷумла бахшҳои «Истиқлол ва масъалаҳои тоҷикшиносӣ», «Муродифҳои вожаи «тоҷик», «Хостгоҳ ва меҳани забони тоҷикӣ», «Замони пайдоиши забони тоҷикӣ», «Номи забони мо» иборат мебошад. Муаллиф дар ин боб ба муҳимтарин ва доғтарин мавзӯъҳои забоншиносӣ, ба далелҳо аз таърихи вожаи «тоҷик», «забони тоҷикӣ», муродифҳои он, замони пайдоиш, номи забони модариамон равшанӣ андохтаанд. Мутолиаи ин боб, ки ба тақдири миллат ва кишвар ихтисос мегирад, барои худшиносӣ ва парвариши рӯҳи миллӣ маълумоти судманду омӯзанда ва раҳнамову ҳушдордиҳанда медиҳад, зеро имрӯз низ неруҳои муайян ва ашхоси роҳгумзадае мавҷуданд, ки бобати номи тоҷик, забону адабиёти тоҷик ва алифбои кириллӣ назари муғризона доранд. Муваззафем, ки ба ин «даъвогарон», ки имрӯз мехоҳанд ба ҷои забони модарии мо-забони тоҷикӣ истилоҳи «забони форсӣ»-ро ҷорӣ намоянд, ҷавоби асоснок диҳем. Мутолиаи осори илмиву адабиву таърихиву тадқиқӣ, ки ба таърих ва забони миллат, фарҳангу адабиёти миллат бахшида шудаанд, аз ҷумла китоби Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон «Забони миллат- ҳастии миллат» ба мо кумаки фаровон мекунад.
Мо, имрӯзиён месазад ҳар чӣ бештару беҳтар иштиғол варзем, то ба қадри вожаи «тоҷик», истилоҳи «забони тоҷикӣ», ки забони модарии мост, расем. Ошноӣ бо осори ховаршиносон муҳим мебошад, зеро онҳо дар ин замина аз пешгомон маҳсуб мешаванд ва ҳамчун нахустин ковишгарони вожаи «тоҷик» шинохта шудаанд. Номҳое мисли М. Клапрот, Ж. Сан-Мартен, Е. К. Мейендорф, Люшкевич Ф. Д., Семёнов А. А., Хаников Н.В., Вамбери А., Будагов Л., Де Легард, Андреев М. С., Бартлод В.В., Бобринский А., Кримский А., Миллер В., Бровков А. К., Бренштам А. Н., Умняков И. И. ба ҳама маълуманду хиштҳои нахустини бинои тоҷикшиносиро гузоштаанд.
Дар мавриди шарҳу тавзеҳи калимаи «тоҷик» баъд аз устод Айнӣ мақолаи Дабири Сиёқӣ «Дар бораи лафзи тоҷик ва тот» аз муҳимтарин пажӯҳиш маҳсуб мешавад. Дар бораи хостгоҳи забони тоҷикӣ маълумоте, ки муаллифи китоб меоранд, тасаввурот ва дониши моро роҷеъ ба корбурди забони тоҷикӣ (дар Тоҷикистон), форсӣ (дар Эрон), дарӣ (дар Афғонистон) мукаммал менамояд. Гуфтори муаллиф доир ба ин масъала олимонаву мунсифона мебошад. Хулосаи муаллиф дар боби хостгоҳи забони тоҷикӣ (форсӣ, дарӣ), ки забони расмӣ ва давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол маҳсуб мешавад, ин аст, ки он ибтидо аз навоҳии Осиёи Миёна бархоста, баъдан дар минтақаҳои дигари Эронзамин паҳн шудааст, Муаллиф барои тасдиқи ин андешаашон аз гуфтори Маликушшуаро Баҳор, ки дар «Сабкшиносӣ» овардааст, суд меҷӯянд ва суханашро таъйид менамоянд: «Забони дарӣ, яъне забони имрӯзаи мо, дар ҳама навоҳии Осиёи Миёна, ки қисмати умдаи он имрӯз ҷузви Тоҷикистон аст, нахуст падидор шуда,… сипас ба мағриб ва шимоли Эрон, ки забонаш дар давраи пеш аз ислом забони паҳлавӣ будааст, рафта ва забони саросари Эрон шудааст». Ин ақидаи Баҳорро аксари донишмандон пазируфтанд, Маҳмуди Афшор дар як шеъраш бад-ин тавр тасдиқ ва таъкид менамояд:
Дарӣ андар Хуросон парвариш ёфт,
Ки будӣ то ба Чин шарқу шимолаш…
Муаллиф дар ин боб на танҳо дар бораи маънии калимаи тоҷик, забони тоҷикӣ, хостгоҳу замони пайдоиш, балки номи он низ маълумоти пурарзиш медиҳанд. Ба андешаашон, «бино ба тақсимот ва ё даврабандии сегонае (даврони забони форсии бостон, миёна ва нав), ки пештар ба он ишора кардем, забоншиносон оғози таърихи даврони нави инкишофи забони моро ба номи даврони форсии навин, ки бо «дарӣ ва форсии дарӣ» машҳур шудааст, тақрибан асрҳои VIII-IX мешуморанд». Аммо дар бораи номи забони тоҷикӣ чунин мегӯянд: «Дар осори таърихӣ ва адабии гузашта забоне, ки мо имрӯз бо он гуфтугӯ мекунем, бо номҳои мухталиф-тоҷикӣ, порсӣ, муарраби он форсӣ, дарӣ, порсӣ ё форсии дарӣ дарҷ гардидааст… Зуҳури номвожаи Тоҷикистон ва таркиби «забони тоҷикӣ» дар ибтидои садаи ХХ сабабҳои хоси сиёсӣ ва далелҳои дурусту айнӣ низ дошт. Аввал он ки ҳангоми таъсиси ҷумҳуриҳои шӯравии Осиёи Миёна пас аз Инқилоби Октябр номи ҷумҳуриҳои нав ва забони онҳо аз номи миллат ва қавму қабилаҳои сокини онҳо гирифта шуд, ба мисли Ӯзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон. Бинобар ин, аз ин нигоҳ Тоҷикистон ва забони тоҷикӣ низ мутобиқи ин меъёр буд».
Дар боби савуми китоб, ки «Забони мо дар давраи истилои араб ва нахустин сулолаҳои эронтабор» ном гирифтааст, муаллиф ба сайри таърихии забони модарии мо дар даврони истилои араб мепардозанд ва оқибати ногувори ин таҷовузро бар кишвари мо барои забону фарҳанги миллӣ ба намоиш мегузоранд. Муаллиф дар хусуси ҳуҷуми вахшиёнаи лашкари араб ба Эрону Мовароуннаҳр ва муқобилияти сахти мардуми ин сарзамин, хусусан муборизаву пайкори ватандӯстонаи Сумбоди Муғ, Деваштич, Ғурак, Муқаннаъ, Бобак ва дигарон ба хонандагон маълумот медиҳанд.
Муаллиф дар боби чаҳорум дар бораи аҳамияти хат, кашфи он, аз ҷумла хати оромӣ, алифбои бохтарӣ, вуҷуди хати юнониасос ва арабиасос ва намунаҳои аввали осори шифоҳӣ, хаттӣ, ки то замони мо расидаанд, изҳори ақида менамоянд.
Боби панҷуми китоб, «Давраи боландагӣ ва шукуфоии забони тоҷикӣ» унвон гирифта, ба баррасии яке аз давраҳои дурахшони забон — забони тоҷикӣ (форсии дарӣ) бахшида шудааст. Ин давра марҳилаи шукуфоии забони тоҷикӣ шуморида шудааст.
Мутаассифона, дар замони Ғазнавиён, ки зоҳиран тарзи давлатдории Сомониёнро идома медоданд, аммо дунболи ҳадафҳо буданд, забон ва адаби тоҷикӣ ба садама рӯ ба рӯ шуд, зеро коргузории девон аз тоҷикӣ ба арабӣ баргардонда шуд. Дар дарбори Маҳмуд ва дигар амирони Ғазнавиён шоирону нависандагон ва олимони зиёд ҷамъ омада буданд. Маҳмуду ҳамандешони ӯ худро зоҳиран мисли Сомониён адабдӯсту илмпарвар нишон медоданд, «вале, азбаски ҳадафҳои сиёсии ин ду сулола аз ҳам тафовут доштанд, бинобар ин, А. Н. Болдирев дуруст таъкид менамояд: «дар Ғазнин дар назди адибони дарбор нисбат ба шоирони Бухоро вазифаҳои дигар меистод». Шоирони аҳди Ғазнавиён — Унсурӣ, Фаррухӣ, Манучеҳрӣ, Асҷадӣ ҳар гоҳ сухан аз футуҳоту корнамоиҳои мамдуҳ равад, ба ситоиши муболиғаомез пардохта, ҳамеша ӯро аз қаҳрамонони «Шоҳнома» бартар медонистанд. Аз ҷумла, Фаррухӣ дар қасидае лашкаркашии Султон Маҳмудро ҳангоми фатҳи Хоразм тавсиф намуда, ӯро аз бузургтарин қаҳрамонони «Шоҳнома» — Рустам ва шоҳи машҳур — Ҳушанг бартар мешуморад:
Эй ба лашкаршиканӣ бештар аз сад Рустам,
Эй ба ҳушёрдилӣ бештар аз сад Ҳушанг.
Барои шоҳони ғазнавӣ на андешаҳои ватандӯстиву ифтихори миллӣ, балки мадҳу ситоиши корнамоиҳо ва футуҳот муҳим буд. Аз ин ҷост, ки «Шоҳнома» ба ҳадафҳои онҳо ба ҳеҷ ваҷҳ созгор набуд.
Боби шашуми асар, ки «Густариши забони тоҷикӣ ба сифати забони байналмилалӣ» ном дорад, дар он оид ба доман паҳн кардани забони мо ба минтақаҳои дигари олам, аз ҷумла Ҳинду Синд, Осиёи Сағиру Сурия сухан рафтааст. Ба қавли муаллиф, «забони тоҷикӣ (форсӣ, дарӣ) то ҳамлаи муғул, новобаста аз ҳаводиси рӯзгор ва шебу фарози таърих, вижагиҳои ноби забони асилро дар худ нигоҳ дошта, тавонистааст, ки дар набарду муҷодила ба забони тавонои диниву идориву давлатии он замон-забони арабӣ на танҳо истодагарӣ кунад, балки тадриҷан дар сарзамини васеъ, аз Ҳинду Чин то Осиёи Сағир, ба забони байналмилалӣ табдил ёбад».
Хулоса, китоби пурарзиши «Забони миллат-ҳастии миллат»- и Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дорои арзиши баланди илмиву адабӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ ва иҷтимоиву таърихӣ буда, хонандаро ба таърихи забон ошно месозанд. Мутолиаи ин китоб имконият медиҳад, ки аз таърихи забон, ки аз имтиҳонҳои ҷиддӣ гузаштааст, бохабар гардем, онро аз гарду ғуборе, ки бо сабабҳои айниву зеҳнӣ ба рӯяш нишастааст, пок намоем, аз дастдарозии ғосибон эмин дорем.
Сахидод Раҳматуллозода,
Ҷамолиддин Саидзода
