Ташаббусе барои фароҳам овардани имконоти навини рушди устувор

Тавре ҳамватанони гиромӣ иттилоъ доранд, 25 июли соли 2025 Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид лоиҳаи қатъномаи махсусро зери унвони «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ», ки аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида буд, бо иттифоқи оро қабул намуд.   Моҳияти ин рӯйдоди таърихӣ, таъиноти зеҳни сунъӣ ва дигар масоили марбут ба онро дар мусоҳиба бо муовини якуми директори Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Исмоилзод Ҳаким Шамсулло баррасӣ намудем.

- Бо қабули қатъномаи махсус зери унвони «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» мавзуи мазкур дар сархати расонаҳо ва шабакаҳои иҷтимоӣ қарор гирифт, вале дар бораи зеҳни сунъӣ ва таъиноти он маълумоти ба ҳама қишрҳои аҳолӣ комилан фаҳмо нисбатан кам аст. Аз ин лиҳоз, мехостем мухтасар бигӯед, ки зеҳни сунъӣ, яъне чӣ?

- Зеҳни сунъӣ ҷолибтарин ихтирооти асри XXI ба шумор меравад. Он ҷаҳони моро тағйир дода, усулҳои кор, омӯзиш ва ҳаёти ҳаррӯзаи моро боз ҳам муассиртар месозад. Зеҳни сунъӣ ин фанновариест, ки ба компютерҳо ва низомҳо қобилияти иҷро кардани вазифаҳоеро медиҳад, ки қаблан танҳо инсонҳо метавонистанд онҳоро иҷро кунанд. Ба ин вазифаҳо шомиланд: шинохтани садо, акс, матн, қабули қарорҳо ва ҳатто пешгӯии рӯйдодҳо. Ҳадафи асосии зеҳни сунъӣ ба системаҳо омӯзонидани қобилиятҳои «фикр кардан» ва «омӯхтан» аст. Яъне, кор бештар тавассути технологияи рақамӣ ва компютер идора ва амалӣ мегардад. Ба забони русӣ онро «искусственный интеллект» ва ба забони англисӣ «аrtificial intelligence» меноманд. Онро, ҳамчунин, «инсон дар дохили компютер» низ мегӯянд.

Донистан муҳим аст, ки зеҳни сунъӣ ба истифодаи алгоритмҳо, амсилаҳо ва усулҳои статистикӣ барои таҳияи низом ва барномаҳое равона шудааст, ки метавонанд амалҳои зеҳнии инсонро такрор кунад. Он барои амалӣ кардани вазифаҳои гуногун, ки талабот ба фаҳмидан, таҳлил ва муносибат бо маълумотро доранд, истифода мешавад.  Маҳз бо истифода аз усулҳои алгоритмӣ ва таҳлили маълумот зеҳни сунъӣ қодир аст, ки тасмимгирӣ, омӯзиш, ташхис ва таҳрири шабеҳият ва таърифҳои воқеиро дар сатҳи хубу сифати баланд таъмин намояд. 

- Бегуфтугӯ, қабули қатъномаи мазкур дастоварди қобили мулоҳиза ва арзандаи ситоиш буда, аз мақому манзалати бениҳоят баланди абармарди дунёи сиёсат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи байналмилалӣ маншаъ гирифтааст. То ҷое иттилоъ дорем, на ба ҳар кишвар муяссар шудааст, ки пешниҳодҳояш аз ҷониби СММ бо иттифоқи оро қабул гардад...

- Комилан дуруст аст. Ташаббуси мазкур аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар мубоҳисаҳои умумии иҷлосияи 79-уми Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид 24 сентябри соли 2024 пешниҳод гардида буд.

Қабули он бо пуштибонии якдилонаи кишварҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳид қадами устувор дар роҳи бун­ёди ризояти ҷаҳонӣ оид ба истифодаи бехатар ва бар ахлоқ асосёфтаи зеҳни сунъӣ, аз ҷумла рушди механизмҳои худтанзимкунӣ ва мудирияти масъулиятноки технологияҳои зеҳни сунъӣ дар сатҳи минтақавӣ ва миллӣ, маҳсуб меёбад. 

Таъмини рушди бонизоми зеҳни сунъӣ (AI), рақамикунонии иқтисодиёти миллӣ ва технология­ҳои инноватсионӣ яке аз самтҳои афзалиятноки кишвари мо буда, дар муддати кӯтоҳ бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ ­Раҳмон заминаҳои инфрасохтори иқтисоди рақамӣ ва асосҳои ҳуқуқии соҳа ташкилу тақвият ёфтанд.

- Аз он нигаронам, ки зимни шарҳу тавзеҳи ин дастовард аз иқдомоти барои ноил шудан ба он амалигардида ёдовар намешаванд, ҳол он ки бо ташаббус ва дастуру супориши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ ­Раҳмон барои расидан ба ин ҳадаф корҳои зиёд амалӣ шудааст...

- Бо Шумо комилан ­ҳамфикрам. Қабл аз ҳама, бояд зикр кард, ки бо супориши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 7-уми марти соли 2025 дар қароргоҳи Созмони Милали Муттаҳид - шаҳри Ню-Йорки ИМА бо ибтикори Тоҷикистон чорабинӣ оид ба зеҳни сунъӣ таҳти унвони «Зеҳни сунъӣ дар Осиёи Марказӣ: эҷоди имкон барои рушди устувор – таҷрибаи Тоҷикистон» баргузор гардида буд. Намояндагони Тоҷикистон дастовардҳо ва кӯшишҳои Тоҷикистонро дар пешбурди технологияҳои зеҳни сунъӣ муаррифӣ намуда, аҳамияти онро дар рушди устувори Осиёи Марказӣ таъкид карданд. 

  Барои фароҳам намудани заминаи ҳуқуқию ташкилии масъала тадбирандешӣ пештар шурӯъ гардид. Аз ҷумла, бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30-юми сентябри соли 2022, № 483 «Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040» қабул гардида буд. Ҷиҳати вусъат бахшидан ба равандҳои инноватсионӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи имкониятҳои технологияҳои рақамӣ дар иқтисодиёт бо пешниҳоди Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон шудани солҳои 2025 – 2030 идомаи мантиқии ин раванд маҳсуб мешавад. Муҳимтар аз ҳама, ниҳоди алоҳида - Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти ҷумҳурӣ таъсис дода шуд.

Минбаъд ин раванд тавсеа ёфта, дар заминаи Донишкадаи технология ва менеҷменти инноватсионии шаҳри Кӯлоб Донишгоҳи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ таъсис ёфта, ба ин муассисаи таҳсилоти олии касбӣ мақоми пойгоҳи асосии тайёр кардани мутахассисони самти мазкур дода шуд.   Илова бар ин, дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар факултаю кафедраҳои дахлдор ташкил гардиданд. 

Доир намудани чорабиниҳои марбут ба ин масъала, аз ҷумла Ҳамоиши байналмилалии «ПЛАСС-Форум Digital Tajikistan», Форуми байналмилалии сармоягузории Душанбе-2023, собитқадам будани кишвари моро дар ин ҷода ба маъраз гузоштанд. 

    Аз ин лиҳоз, метавонем мутмаин бошем, ки барои дар сатҳи хубу сифати баланд амалӣ шудани ҳадафҳои қатъномаи мазкур, бахусус пешбурди барномаҳои муштараки омӯзиши мутахассисон ва дастгирии стартапҳо дар минтақа, таҳияву татбиқи лоиҳаҳои муштараки илмӣ-таҳқиқотӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ, ташкили шабакаи муштараки марказҳои ҷамъоварии маълумот барои афзоиши дастрасӣ ба зерсохтори ҳисоббарорӣ дар кишварҳои минтақа ва ғайра, дар кишвари мо шароит фароҳам аст. 

- Ҳафтуми апрели соли равон дар шаҳри Душанбе бо иштироки Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олӣ, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ифтитоҳи расмии IT-Park баргузор гардид. Ифтитоҳи ин маркази бузурги инноватсиониро коршиносон идомаи тадбирҳои муҳими ба «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» рабтдошта арзёбӣ карданд...

- Дуруст аст. IT-Park Душанбе яке аз иқдомҳои муҳим дар самти татбиқи сиёсати давлат оид ба рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия ба ҳисоб меравад. Чорабинии мазкур дар доираи дастуру супоришҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор гардида, идомаи тадбирҳои муҳими «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» (2025-2030) маҳсуб меёбад. 

Айни ҳол дар ҳудуди IT-Park Душанбе 11 ширкати ватанӣ мақоми аъзои доимиро соҳиб шуда, фаъолияти худро ба роҳ мондааст. Мақсад гузошта шудааст, ки то охири соли 2025 зиёда аз 100 ширкати дигар ба ин марказ ҷалб карда шавад. Ин иқдом имконият медиҳад, ки дар як макон беҳтарин мутахассисон, соҳибкорон ва инноваторон ҷамъ омада, ҳамкориро тақвият бахшанд.

Тавре муҳтарам Рустами Эмомалӣ зимни суханронӣ дар ифтитоҳи он зикр карданд, дар ҷаҳони муосир инноватсия ҳамчун муҳаррики асосии рушди устувори кишварҳо ба ҳисоб меравад. Тоҷикистон низ ҳамчун узви иқтисоди ҷаҳонӣ, аҳамияти хосаи ин равандҳоро ба назар гирифта, ба марҳалаи нави рушди рақамӣ ворид гардидааст.

Раиси шаҳри Душанбе, ҳамчунин, ба масъулони Мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе супориш доданд, ки ҳарчӣ зудтар лоиҳаи таъсиси мактаби барномасозӣ таҳия гардад ва дар муддати кӯтоҳтарин корҳои сохтмони он оғоз ёбанд, зеро тайёр кардани мутахассисони ҷавон дар самти IT барои ояндаи Тоҷикистон аҳамияти бузург дорад.

Дар маҷмуъ, таъсиси IT-Park Душанбе на танҳо барои дастгирии ширкатҳои дохилӣ, балки ҷалби сармоягузорони хориҷӣ ва тақвияти ҳамкорӣ бо ширкатҳои бонуфузи ҷаҳонӣ мусоидат хоҳад кард. Дар оянда IT-Park ба маркази бузурги инноватсионӣ табдил меёбад, ки дар он маҳсулоти рақамӣ, хидматрасониҳои нав ва лоиҳаҳои муосири технологӣ роҳандозӣ мешаванд.

- Зимни бозгӯӣ намудани моҳияти зеҳни сунъӣ баъзеҳо аз он нигаронанд, ки ин маҳсули тафаккури инсон дар муддати кӯтоҳ аз инсон бартарӣ пайдо хоҳад кард...

- Бале. «Зеҳни сунъӣ боиси бекорӣ дар сатҳи ҷаҳон мегардад, тавассути зеҳни сунъӣ иттилоот дуздида мешавад, аз тариқи зеҳни сунъӣ ҳуқуқҳои муаллифон поймол мегардад, зеҳни сунъӣ метавонад хулосаи нодуруст барорад»,- аз андешаҳое мебошанд, ки баъзеҳо онро ба шаҳрвандон таҳмил кардан мехоҳанд, вале аз зеҳни сунъӣ ба ҳеҷ ваҷҳ набояд ҳарос дошт, баръакс, имконоти онро барои рушду такомул самаранок истифода бояд барем. 

Далели бебаҳс аст, ки зеҳни сунъӣ ва технологияҳои марбут ба он дар ҷаҳони муосир як қисми ҷудонашавандаи рушди илмӣ ва технологӣ мебошанд. Ин технологияҳо дар ҳолати кунунӣ босуръат рушд мекунанд ва таъсири амиқе ба ҳама соҳаҳои ҳаёти инсонӣ мерасонанд. Аз соҳаҳои тиб ва саноат то маърифати инсон ва равандҳои кории ҳаррӯза - зеҳни сунъӣ бо роҳҳои гуногун ба муваффақиятҳои бузург дар ташаккул ва рушди соҳаҳои иқтисодӣ кӯмак мекунад.

 Махсусан, агар низоми зеҳни сунъӣ ба таври васеъ дар иқтисоди миллӣ ва соҳаҳои асосии кишвар татбиқ шавад, пешрафти иқтисоди рақамии кишвар босуръат афзоиш хоҳад ёфт. Низомҳое, ки на танҳо барои рушди фардӣ, балки барои рушд ва навовариҳои иҷтимоии соҳаҳо истифода мешаванд, метавонанд дар таҳкими иқтисоди миллӣ нақши муҳим дошта бошанд. Мисол, дар соҳаи тиб. Низомҳое, ки аз зеҳни сунъӣ барои ташхиси бемориҳо ва таҳияи доруворӣ истифода мешаванд, метавонанд дараҷаи сиҳатии аҳолиро беҳтар кунанд, барои кам кардани хатари бемориҳо кӯмак расонанд ва дар навбати худ, арзиши хизматрасонии тиббиро барои давлат ва шаҳрвандон поин баранд.

Дар соҳаи тиҷорат ва молия истифодаи зеҳни сунъӣ дар таҳлили рафтори истеъмолкунандагон ва пешгӯии раванди бозор метавонад шароити беҳтаре барои фаъолиятҳои тиҷоратӣ ва стратегияи иқтисодӣ муҳайё кунад, ки дар натиҷа метавонад ба суръат ва самаранокии рушди иқтисодӣ мусоидат кунад.

Технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои нақлиёт ва инфрасох­тор ҳам бо истифода аз нақлиёти худидорашаванда ва системаҳои интеллектуалӣ барои идоракунии роҳҳо ва ҳаракати одамон ва борҳо, қобилиятҳои зеҳни сунъӣ дар бораи таҳлили маълумоти нақлиётӣ барои беҳтар кардани системаи нақлиёт таъсири амиқ хоҳанд дошт. Дар шароити муосир ширкатҳои Чин ва Ҳиндустон 60 % аз зеҳни сунъӣ истифода мебаранд, дар Канада 28 фоиз, Британияи Кабир - 26,  ИМА -25 ва дар Австралия 24 фоиз аз зеҳни сунъӣ истифода мебаранд. Тибқи дурнамо то соли 2027-ум 80 фоизи амалиёти савдо ба воситаи зеҳни сунъӣ сурат мегирад. 

Хулоса, истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун на танҳо барои пешрафти технологӣ, балки рушди иқтисоди рақамӣ ва таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ аҳамияти калидӣ дорад. Бо вуҷуди ин, барои татбиқи комил ва муваффақонаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои мухталиф бояд таҳқиқот ва саъю кӯшишҳои бештар ҷиҳати омода кардани инфрасохтор ва бакоргирии манбаъҳои инсонӣ дар ҳамаи сатҳҳои иқтисодиёт анҷом дода шавад.

- Иттилоотро тақвиятбахши зеҳни сунъӣ меноманд. Чаро?

- Дар ҷаҳони муосир ширкатҳои технологӣ тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ ба ҷамъоварии иттилоот ва ташкил намудани захираҳои азими иттилоотӣ машғуланд, то дар оянда истифодаи зеҳни сунъиро имконпазир гардонанд. Моҳияти ин масъала дар он ифода меёбад, ки зеҳни сунъӣ (шабакаҳои иҷтимоӣ, сомонаҳои хабарӣ, видеопорталҳо ва ғайра) барои муайян намудани вазъи афкори ҷамъиятӣ, руҳия ва боварҳои мардум истифода мешавад. Чунин маълумот ба яроқи иттилоотӣ табдил ёфта, дар ихтиёри ҳаводорону ниёзмандон гузошта мешавад. 

Барои он ки самаранокии зеҳни сунъӣ баланд бардошта шавад, захираҳои азими иттилоотӣ (big date) лозиманд. Аз ин рӯ, ҷамъоварии иттилоот барои баланд бардоштани имконоти зеҳни сунъӣ ба роҳ монда шудааст. Дар робита бо ин, гуфтан зарур аст, ки ҷамъоварии иттилоот, афзун гардонидану дар серверҳои азим нигоҳ доштани онҳо бо мақсади беҳтару хубтар намудани истифодаи зеҳни сунъӣ анҷом дода мешавад. Олими чинӣ ва яке аз созандагони назарияи зеҳни сунъӣ Кай Фу Лӣ зикр кардааст, ки барои он ки дар асри XXI зеҳни сунъӣ дар хизмати инсоният қарор дода шавад, чор шарт зарур аст: иттилооти барзиёд, соҳибкорони ба истифодаи зеҳни сунъӣ ҳавасманд, мутахассисони соҳаи зеҳни сунъӣ ва дастгирии давлатӣ. 

Давлатҳое, ки чунин зарурат­ро дарк кардаанд, дастгириро нисбат ба ширкатҳои тавлидкунандаи технологияҳои ҷадид дареғ намедоранд. Ин аст, ки як қатор давлатҳо, аз қабили ИМА, Чин, Сингапур, Австралия, Олмон, Фаронса, Британияи Кабир ва чанде дигар, дар ин самт кӯшиши зиёд анҷом дода истодаанд.

Истифодаи зеҳни сунъӣ аллакай самаранокии худро нишон додааст. Дар баробари ҷанбаҳои зикршуда шабакаҳои иҷтимоӣ зеҳни сунъие мебошанд, ки ба моликони худ миллиардҳо доллар фоида оварда истодаанд. Калонтарин ширкатҳои технологии ҷаҳон, ба монанди «Apple», «Microsoft», «Alphabet Inc», «Facebook», «Alibaba Group», «Tencent Holdings», «Samsung Group», «Amazon», «eBay», «IBM», «Baidu», «Google», аз ҳамон ҷумлаанд.

Мусоҳиб Далер АБДУЛЛО, 

«Садои мардум»