Имшаб чароғ мурд,
Афсона гул накард…
Он гоҳ чӣ рух дод? Андуҳ то ба рӯз ба сӯзу соз омад. Маҳтоб ҷилваҳои нигорро фурӯхт. Доғе синаеро сӯхт. «Барге шикасту рехт».
Мурғаке аз дасти дунё нолид, ки хоки ғурбати ӯро ғариб бехт…
Дар ниҳоят, вақте ки «соат зи бистучори Худо биступанҷ шуд» ва ранҷ ганҷро хулоса кард, хоб офтобро бизод ва бедорӣ ҳувайдо гашт.
Ин шеъри Абдулқодири Раҳим («Бедорӣ») аз сайру талоши ӯ дар олами ниҳод гувоҳӣ медиҳад, ки оқибат хешро хуршедвор дар субҳе маънавӣ аз заҷру ранҷи ғафлат берун кашид ва ба шинохт расид.
Ман ӯро аз ҳамон оғоз, рӯзе, ки бори аввал дидам, ҳамин гуна шинохтам.
Соли аввали донишҷӯӣ азизе, ки ҳамсабақи Абдулқодир буду бо ин ҷониб риштаи дӯстӣ дошт, гуфт:
- Ҳамроҳи мо ҷавоне таҳсил мекунад, ки мисли Бедил шеър мегӯяд.
- Воҳима накун! – хуш наомад ин сухан ба рафиқе, — ҳатто Мирзо Турсунзода мисли Бедил шеър суруда наметавонад.
Он солҳо Мирзо Турсунзода фахри шоирони тоҷик буд ва пайваста шуҳрати оламгирашро ба мо гӯшзад менамуданд. Аммо Бедил барои мо шоири розҳои нокушуда ва маъниҳои дар чодари сухан печида буд. Ҳамоне, ки Халоқ-ул-маъонияш мегуфтанд ва пай бурдан ба ҳақоиқи шеъраш бароямон душворӣ меовард. Бинобар ин, «мисли Бедил шеър мегӯяд» гуфтани он азиз ба дӯсти мо нафорид. Аммо бо маҳзи шунидани ин сухан ҳисси кунҷковии ман боло гирифт ва дар бораи он ҷавоншоири бедилсухан пурсон шудам.
- Абдулқодир ном дорад, — гуфт ӯ.
Ин исм дар зеҳни ман аз ҳамон соат нишаст ва ҳаваси дидани дидору хондани шеъри ӯ бетобам кард.
Соли 1993 Абдулқодири Раҳим китобчаи хурдеро, ки ҳамагӣ сӣ саҳифа дошт, бо номи «Дурӯғи шабнам» чоп кард. Ба он Зиё Абдулло пешгуфтор навишта, аз ҷумла, таъкид сохта буд: «…Аҷабтар он, ки дар анҷоми он адабиёти бошаҳомати ҳаштасра Абдулқодир меистад – Абдулқодири Бедил, — дар охири ин адабиёти 70-сола низ Абдулқодир (илоҳӣ, ба баракати умру каломаш биафзой!) омада – Абдулқодири Раҳим. Ин ҷо дар бораи шеъри ӯ чизе намегӯям ба ҷуз ин иқрори самимона: имрӯз шоиронатарин шеъри моро ӯ мегӯяд ва ҳангоме ӯ остини шеърро ин гуна чаппа мекунад, кӣ инсоф намедиҳад, ки астараш аз абрааш зеботар аст:
«Маҳтоб ҷилваҳои нигори маро фурӯхт…
***
Андешаро баҳори тараб дар гулӯ шикаст…
***
Остон дасти дуо пинҳон дошт…».
Ҳамин тавр, Абдулқодири Раҳим даричаи ошноии шеърашро бо «Дурӯғи шабнам» ба рӯи хонанда боз намуд.
Ба бовари Алфонс де Ламартин шеър мусиқии рӯҳҳои бузург аст. Шояд ин мусиқиро пештар аз Ламартин шоирони орифи мо ҳис карда буданд. Онҳо бо мусиқии шеър симфонияеро ба вуҷуд овардаанд, ки оламро фаро гирифт ва ҷонҳоро ба рақс овард. Самои шӯрангез ва шеъри дилагези Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ намунае аз он аст.
Дар шеъри Абдулқодири Раҳим бедиле, ошиқе, интизоре, гирифторе… дар сарзамини вожаҳои муаттар, вале пур аз ниёз, қадам мезанад. Он раҳнавард шахси Абдулқодири Раҳим аст, на Абдулқодири Бедил. Шоире, ки фазои шеъраш аз мусиқии ирфони дили ӯ пуртанин мегардад. Ҳамоне, ки Наврӯз аз диёри ҳавасҳояш расидаву дарёи бекарона офтоби наве, яъне инсонеро бизода, аммо чӣ зодане, чӣ тулӯе «Мандоғ»-ро ба доғи ман овард бе дарав».
Наврӯз аз диёри ҳавасҳои ман расид,
Дарёи бекарона бизод офтоби нав.
Мавҷи шафақ тулӯи маро гавҳаре бидод,
«Мандоғ»-ро ба доғи ман овард бе дарав.
«Ман доғ» бори дард, оташи дил, печутоби ҷони шоири ошиқро хеле барҷаста ифода мекунад. Ин вожа он қадар зиндаву гӯёст, ки ҳоли дилро нишон медиҳад.
Мусиқии шеъри шоир, ки аз ларзиши торҳои ҷонаш ба вуҷуд меояд ва хонаи дилашро фаро мегирад нолаи ҳазин, аммо равшанеро тавлид мекунад, ки бо нағмаҳои зиндагии моддиву маънавии шоир ҷӯр мешавад. Боз ҳам «Ман доғам» аз ҳанҷараи ӯ бол мекушояд ва дар фазои шеъраш танин меандозад:
Дар либоси он даравгарҳо намеоям,
Роҳи гӯшамро бибандам,
То вуҷудам нашнавад аз доғу аз дӯст.
Ман чӣ арзиш дорам охир?
Ки бигӯям боз бо дард:
«Ман доғам ё дӯст?!
Ман доғам ё дӯст!»
Дӯст медонад, ки доғам,
Доғи доғам,
Лек дар андешаи як дафтарам,
Як дафтари дар роҳ монда,
Ҳам ба чанги коҳ монда.
Аз он рӯзе, ки Абдулқодири Раҳимро шинохтам, шахсияти рӯҳониву ирфониаш таваҷҷуҳбарангез аст. Дунёи маънавии ӯ ҳамеша маро маҷзуб месохт. Агар ба Абдулқодири Бедил ва ҳар шоири дигари классикамон бияндешем, ба осонӣ дармеёбем, ки онҳо дар замони тифлӣ ба тарбияти рӯҳонӣ фаро гирифта шудаанд. Масалан, ҳамин Халоқ-ул-маъонӣ дар ҳафтсолагиаш «Қуръон»-ро ҳифз кардаву ба дунёи ишқу ирфон ворид мегардад. Ин чиз ба камоли инсониву ирфонии ӯ муассир будаву ба фаъолияти эҷодиаш низ таъсири амиқ гузоштааст.
Тафаккури Абдулқодири Раҳим низ аз сарчашмаҳои қуръониву ирфонӣ об мехӯрад. Вай «пештар аз нафаси бозпасини падари пири ҷавонмарг»-аш мусҳафе усмонӣ, мусҳафе қуръониро дар дасти ӯ дидааст. Ҳамон вақт ӯ нигаҳи ғарқ дар маъонии падарро мушоҳида менамуд. Ҳузни ашки қиблагоҳашро, ки ба замон печидааст, медид. Ғаму дарди ниҳонашро мефаҳмид. Чаро ки:
Гӯши ман гӯши шуниданҳо буд,
Дасти ман дасти ишорат ба вафо.
Пойи ман роҳрави мулки дарун,
Дарки ман то нигаҳи сидқу сафо.
Шоир дар пешгуфтори китоби «Чароғи ошноӣ», ки соли 1996 чоп шудааст, ба таври возеҳ аз ишқ сухан мегӯяд: «Агар мепурсед, ошиқам, ошиқам. Ва ҳиҷ касро аз ошиқон чун Фарҳод дӯст надоштаму барои ҳиҷ ошиқ ҷуз Фарҳод нагиристам. Бечора теша ба кӯҳ бурд ва онро шикофту ҷӯи об овард. Барои чӣ касе? Барои Ширин. Ширине, ки дил ба Хусрав дод. На, ин шикофтани кӯҳ набуд. Як афсуне буд, ки Фарҳод худро нашнохт ва теша ба ҷисму ҷонаш бурд. Оре, ҷисму ҷон ин лаҳза пеши чашмаш мисли кӯҳ омад…».
Ин ишораи Абдулқодири Раҳим гувоҳи шинохт ва огаҳии ӯ аз ишқест, ки то ҳол домангираш аст. Ҳамон ишқе, ки дамсози ӯст ва ба шеъраш рангу бӯ мебахшад. Вай на он ошиқест, ки ба афсуни Ширини Хусрав гирифтор мешавад, балки роҳи ӯ дигар аст. Роҳе, ки ба бесӯ меравад ва дар ҳалқаҳои гесӯе хулоса мешавад.
Мавсуф бо шеваи хос эҷод мекунад. Сабки ӯ фарқкунанда аст. Аммо ин навишта ҷои баҳси ин мавзӯъ нест. Ман вақте ки шеъри ӯро мехонам, мекӯшам аз ҳар мисраъ, ҳар байт аз дунёи хаёл, ҳис ва андеша ҳастии шоирро пайдо намоям. Ба олами рангини ӯ фурӯ равам ва дар ҳар гардише ҳақиқати ҳоли ӯро пай барам.
Вақте ки шунидам китоби «Чароғи ошноӣ»-и шоир чоп шудааст, ба коргоҳи ӯ шитофтам. Чеҳрааш болида буду истиқболаш гарм. Ниҳоят китоберо аз ҷузвдони мизаш бароварду бо соядаст бароям тақдим кард: «Ба дӯст ва бародари гиромиам, ки бе ёди мо нест». Баъди хондани соядаст фаҳмидам, ки Абдулқодир ихлосу самимияти маро нисбат ба худаш ҳис намудааст.
Ӯро дӯст медоранду эҳтиром мекунанд. Боре қисса кард, ки ҳар вақте ки аз ноҳияи Восеъ гандум дастрас мекард, онро дар роҳ ба осиёбе мебурд, ки орд кунанд. Осиёббон ӯро хуб мешинохту қадрашро медонист. Ҳар гоҳ гандуми овардаи шоирро орд кард, хизматона намегирифт, хурсандии дили Абдулқодир барои вай беҳтарин подош буд.
Рӯзе ба он осиёб боз гандум овард. Онро ба осиёббон супориду ба Душанбе омад. Осиёббон вақте ки гандумро орд мекард, бияндешид, ки ин навбат ҳатман аз бори овардаи шоир ҳаққи хидматамро мегирам. Ин андеша ба дили осиёббон роҳ ёфту лаҳзае баъд чархи осиёб аз гардиш монд, санг шикаста буд.
Он бечора гумон кард, ки Абдулқодир бо илми каромот аз нияти ӯ огоҳ гашту нороҳат шуд ва Худованд бо шикастани санги осиёб вайро ҷазо дод. Аз чунин ранг гирифтани кор дили осиёббон сиёҳ шуд.
Муддате баъд шоир суроғи бори овардааш омад. Осиёббон ӯро дидан замон ба пешвозаш давид. Бо дили хиҷил узр пурсид, «гуноҳ»-ашро ба гардан гирифт, ба сахтӣ осиёбро тармим кардам, гуфт.
Абдулқодир ҳарчанд фаҳмонд, ки ба ин тасодуф дахле надорад, осиёббон бовар накард ва хоҳиш намуд, ки ӯро бубахшад.
Ин қиссаро барои он ин ҷо зикр кардам, ки шахсияти рӯҳонии ӯ низ миёни мардум аз эҳтироми хосе бархӯрдор аст.
Чун сухан аз осиёбу осиёббон рафт, шоир дар шеъри «Ҳисоб» (дар китоби «Дигар дурӯғ нест») мегӯяд:
Гандумам дар осиёбам гум шудаст,
Худ ба вақту сангу обам гум шудаст.
Осиёббон масти ин дарбарҳамӣ,
Ғам гурезон, к-изтиробам гум шудаст.
Осиёби умр аст, ки мечархад, аммо гандум рамзи исён ва сипас тавбаи одам аст. Тавба ба маънии «бозгашт» аст, ки изтироби ба вуҷудовардаи исёнро аз байн мебарад ва ғами онро низ ба таъбири шоир «гурезон» месозад. Ин дарбарҳамӣ, ки осиёббонро ҳам маст гардондааст, мухотабро, ки шахси шоир аст, бо ишорате ба шаби торики беситора мебарад, ки моҳтоб надорад ва рӯзашро низ аз офтоб дараке нест.
Исён ва бозгашт оғозу анҷом ва анҷому оғози роҳест, ки инсони огоҳ онро дармеёбад. Ин ҳамон ҳақиқатест, ки шоир таҷриба мекунад ва дигаронро низ ҳушдор медиҳад.
Шинохти маърифати буду набуд ва ё ҳамон фалсафаи худиву бехудӣ метавонанд баҳри дарки шеъри Абдулқодири Раҳим ба хонанда мушкилкушо гарданд.
Шеъри Абдулқодири Раҳим бо забони рамзҳо гӯё мегардад. Вақте ки ӯ аз ранг (шеъри «Ранг» аз китоби «Дигар дурӯғ нест») сухан дар миён меорад, мафҳум ва маънои рангҳо пеши назари хонанда ҷилвагар мешавад.
Дунё дунёи рангҳост, ба ҳар шайъе, ки дида медӯзӣ, рангеро мебинӣ. Тасаввур кунед, ки ранге вуҷуд надошта бошад, он гоҳ дунё ба назари мо бе нур мешавад, зебоӣ ва ҷамолро аз даст медиҳад. Ранг ва нур бо ҳам печидаанд: ранги сабз — нури сабз, ранги сафед — нури сафед… Ҳатто ҳар ҳолате ки инсон ба он гирифтор мегардад, дорои ранги хосест. Абдулқодири Раҳим мегӯяд:
Одамӣ печидаи ранг аст,
Нақши ин дар дидаи ранг аст.
Гарчи чун дона ҳамеафтад,
Боз ҳам афтидаи ранг аст.
Ҳар ранге дорои мафҳуму маъно ва вобастагии хосе мебошад. Масалан, ранги сафедро орифон ба Худо нисбат медиҳанд. Дар китоби «Нафаҳот-ул-унс» ин нукта аз забони Зунуни Мисрӣ чунин баён мешавад: «Вай (Валид ибни Абдуллоҳ) гӯяд, ки Зунун мегуфт, ки дар бодия зангие дидам сиёҳ, ҳар гаҳ ки Аллоҳ гуфтӣ, сапед шудӣ. Зунун гӯяд, ҳар кӣ Аллоҳро ёд кард, дар ҳақиқат, сифати вай ҷудо гардад».
Дар ҳақиқат, «одамӣ печидаи ранг аст» ва ҳаёти ӯ дар рангҳо нақш мебандад. Ин рангҳо зиндагии зоҳириву маънавии ӯро фаро мегиранд ва ба инсон маъно мебахшанд.
Вақте ки хӯша сарсабз асту саршор аз ҷавонӣ нури сабз ҷамоли вай мегардад, аммо замоне ки камол ёфту ба пухтагӣ расид, зард мешавад ва аз хӯша ҷудо мегардад. Шоир ин воқеиятро дар инсон мебинад, тағйири рангҳоро дар ҳастии ӯ мушоҳида менамояд. Абдулқодири Раҳим ин рангомезиҳои зиндагии инсонҳоро тарроҳишуда медонад ва ба ҳастӣ аз нигоҳи ранг менигарад.
Қилу қоли ӯ ба дасташ нест,
Боз ҳам афтидаи ранг аст.
Поя-поя гар равад то хеш,
Ҳар қадам бибридаи ранг аст.
Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ низ барои баёни андеша аз вожаи ранг фаровон истифода мебарад. Ӯ ҷое менависад:
Нафси туст, он ки куфру дин дорад,
Лоҷарам чашми рангбин дорад.
Мисраъҳои зерин низ аз Мавлоност, ки барои ба ҳақиқат расидан мефармояд:
Дар даруни худ бияфзо дардро,
То бубинӣ сурху сабзу зардро…
Албатта, ҳар ранге маъное дорад, ки бо дарки он инсон ба сӯи камол ҳаракат менамояд.
Абдулқодири Раҳим низ дар шеъри «Ранг» рангомезиҳои зиндагии инсонро ба тасвир мекашад. Зиндагии инсоне, ки ҳар лаҳзааш, ҳар рӯзаш ранге дорад ва ҳолаш низ аз ранге ба ранге тағйир меёбад.
Шахсияти номбурда низ ҳамин гуна пурбор аст. Ба назари ин ҷониб, вай дунёе аз маърифатро дар худ ғунҷондааст. Суҳбаташ ҳам гарму рангин аст.
Боре бо Зиё Абдулло суҳбат доштем. Вай ҳангоми гармии суҳбат гуфт: Эй кош, Абдулқодир ин ҷо мешуду аз Абдулқодири Бедил сухан мегуфт, байтеро аз ӯ тафсир мекарду мо баҳраманд мешудем.
Нури дидору шавқи суҳбати ӯ ҳамеша моро ба сӯи худ мекашад. Андешаи худро дар бораи ин шоири ориф менависаму ин мисраъҳои навиштаи ӯ пайкари тафаккурамро ба ларза меоранд:
Имрӯз гар маро ту ба он ранг дидаӣ,
Ман дигарам, барои Худо, чашм во бикун.
Ӯро ба ҳоли хеш гузору ба шеъри хеш,
Худрову ҳам маро ба гуноҳе баҳо бикун.
ВОРИС,
«Садои мардум»
